Projekt N N115 118434
Strategie rozwoju gmin wiejskich – podstawy teoretyczne, ocena przydatności i znaczenie w przemianach strukturalnych obszarów wiejskich
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Kierownik: prof. dr hab. Andrzej Piotr Wiatrak

Celem pracy było ukazanie podstaw konstruowania strategii rozwoju gmin wiejskich w świetle literatury przedmiotu i badań empirycznych w 5 województwach w różnej części Polski i 10 gminach (po dwie w województwie), Badania obejmowały dwa rodzaje gmin wiejskich: rozwojowe i oddalone oraz trzy grupy ludności wiejskiej: rolnicy, przedsiębiorcy i radni. Podstawowym materiałami badawczymi były dokumenty strategiczne z badanych gmin oraz wyniki własnych badań przeprowadzonych w formie wywiadu z kwestionariuszem badań (433 wywiady) oraz dodatkowo w formie wywiadu swobodnego z mieszkańcami badanych gmin (40 wywiadów), a także dane statystyki masowej dotyczące tych gmin. Z przeprowadzonych badań wynika m. In., że:
1. Stopień uspołecznienia przygotowania strategii rozwoju w poszczególnych gminach był zróżnicowany. We wszystkich badanych gminach mówi się o partnerstwie w przygotowaniu strategii, ale brak jest szerszego wyjaśnienia tego partnerstwa. Na podstawie analizy dokumentów strategicznych można sądzić, że najczęściej stosowano metodę mieszaną, ekspercko-przedstawicielską, w której przygotowanie strategii zaczynało się od inicjatywy władz gminy i zaproszenia grupy ekspertów do jej opracowania oraz tworzenia lokalnego komitetu, składającego się z osób z kręgu władzy gminnej i pracowników Urzędu Gminy, przedstawicieli podmiotów gospodarczych, organizacji społecznych w gminie, mieszkańców gminy itp., do oceny i weryfikacji przygotowanych dokumentów, wraz z wskazaniem kierunków jej doskonalenia.
2. Ogólne informacje o partnerstwie w przygotowaniu strategii rozwoju gminy mogą świadczyć, że brakowało pełnego uspołecznienia procesu przygotowania strategii gminy. Świadczą o tym również wyniki badań, z których wynika, że ponad 60% badanych nie wiedziało, czy gmina ma taką strategię, w tym ponad 30% radnych, którzy z wyboru powinni uczestniczyć w jej przygotowaniu..
3. Znajomość strategii i jej celów przez badanych jest niewielka, gdyż strategię zna tylko około 40%, a cele strategiczne około 24% ogółu interesariuszy. Znajomość ta jest szczególnie niska wśród przedsiębiorców i rolników (odpowiednio: 8,8% i 13,4%). Dane te świadczą, że strategie rozwoju gmin wiejskich nie spełniają swojej roli, a przede wszystkim roli aktywizującej w przemianach strukturalnych obszarów wiejskich.
4. Analizując misje rozwoju badanych gmin i ich cele strategiczne można stwierdzić, że dotyczą one przede wszystkim podstawowych zagadnień związanych z poprawą mieszkańcom wsi jakości życia poprzez zrównoważony rozwój i działania przedsiębiorcze, oparte na walorach i zasobach środowiska przyrodniczego oraz kulturowego, z wykorzystaniem doświadczenia, wiedzy i tradycji mieszkańców gminy.
5. We wszystkich strategiach i w większości przyjętych programach działania gmin występuje związek między poszczególnymi celami generalnymi i warunkującymi a programami Unii Europejskiej. Dotyczy to głównie zagadnień zrównoważonego rozwoju, w tym ekologii oraz turystyki, do których nawiązują wszystkie strategie.
6. Z dokumentów strategicznych badanych gmin oraz z wypowiedzi badanych osób wynika, że większe znaczenie mają kierunki działań dotyczące społeczności, infrastruktury i ekologii niż gospodarki i przestrzeni. Takie ujęcie celów rozwoju prawdopodobnie wynika z dążenia do nadrabiania zaległości i zaniedbań dotyczących jakości życia mieszkańców, zwłaszcza że przedsięwzięcia związane z infrastrukturą, społeczeństwem i ekologią są w większości finansowane przez samorządy, natomiast przedsięwzięcia gospodarcze finansują głównie przedsiębiorcy.
7. Przyjęte kierunki działania i rozwoju gmin należy ocenić pozytywnie, gdyż w dużym stopniu wynikają one z przeprowadzonej analizy strategicznej i oczekiwań ludności, przy czym najczęściej jest to ta aktywna część mieszkańców gmin..
8. Analizując narzędzia realizacji strategii badanych gmin trzeba stwierdzić, że w dokumentach strategicznych w większości badanych jednostek niewiele na ten temat napisano. W tych dokumentach wspomina się o narzędziach realizacji, ale nie charakteryzuje się sposobu ich wdrażania i zastosowania, ani nie pokazuje się jak będą one działały. Ponadto w większości gmin narzędzia realizacji przyjętych strategii nie tworzą systemu, są pojedynczymi działaniami i nie połączonymi z innymi.
9. Brak dostatecznego uwzględniania narzędzi realizacji strategii rozwoju gminy wynika z braku wkomponowania planowania rozwoju gminy w system zarządzania nią, tzn. uwzględniania tylko jednej funkcji zarządzania – planowania, a pomijania lub niepełnego uwzględniania pozostałych funkcji zarządzania, czyli organizowania, współdziałania z ludźmi oraz kontrolowania. Takie podejście oznacza to, że strategia rozwoju gminy jest traktowana jako dokument formalny, a nie jako instrument zarządzania gminą i jej procesami rozwojowymi.
10. Mimo zastrzeżeń do strategii rozwoju gminy oraz niepełnej jej znajomości badani mieszkańcy gmin w większości ocenili, że przyjęte cele strategii rozwoju gminy stymulują jej rozwój poprzez podejmowane działania przedsiębiorcze oraz działania dotyczące rozwiązywania problemów gospodarczych i społecznych. Działania te stymulują rozwój, ale nie wykorzystują w pełni istniejących możliwości. Jedynie 40% badanych pozytywnie ocenia warunki ekonomiczne i społeczne, jakie zapewnia gmina dla mieszkańców. Pozytywnie te działania oceniają przede wszystkim radni (ponad połowa), natomiast tylko 35% przedsiębiorców i rolników tak sądzi.
11. Pozyskiwanie funduszy zewnętrznych staje się jednym z obszarów zarządzania gminą, poczynając od przygotowania strategii, a kończąc na jej realizacji i rozliczeniu się z uzyskanych środków. Podstawą pozyskiwania środków zewnętrznych, jak również i wewnętrznych, powinna być polityka władz samorządowych, której zadaniem jest stworzenie klimatu dla działalności inwestycyjnej, mobilizującego do podejmowania działań na rzecz realizacji strategii rozwoju gminy. Jednakże, zdaniem respondentów, polityka pozyskiwania inwestorów w większości nie była prowadzona, ani też promocja gminy. W całej populacji tylko 30% badanych wskazało na istnienie w gminie tego rodzaju polityki.
12. Jednym z narzędzi wdrażania strategii jest pomoc edukacyjno-doradcza dla osób i podmiotów wpisujących się w jej realizację, jak też ich zachęcanie do określonych działań, zwłaszcza działań nowych, które wymagają upowszechnienia. Ważną rolę ma doradztwo, prowadzenie szkoleń i przekwalifikowanie części mieszkańców. Celem tych działań jest przygotowanie przyszłych przedsiębiorców do prowadzenia działalności gospodarczej, a przyszłych zatrudnionych do pracy w określonej dziedzinie, ale nie miały one w badanych gminach charakteru systemowego i ciągłego, gdyż na ogół wynikały z realizacji określonych programów i projektów w środowisku wiejskim i to nie zawsze związanych z realizowaną strategią rozwoju gminy.
13. Współpraca i współdziałanie w procesie przygotowania i realizacji strategii może dotyczyć nie tylko społeczności w gminie, ale także gmin. Trzy spośród badanych gmin podjęło taką współpracę, widząc w niej większe możliwości działania i zrealizowania przyjętych celów.