Projekt N 1141 229 35
Znaczenie „drugich domów” dla rozwoju obszarów wiejskich
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Kierownik: prof. dr hab. Krystian Heffner


Przeprowadzone badania potwierdziły, że zjawisko drugich domów niewątpliwie znajduje swoje implikacje w gospodarce lokalnej poprzez tworzenie relacji ekonomicznych z gminą (jako jednostką administracyjną): kształtując wpływy do budżetu gminy z opłat, podatków od nieruchomości, ze sprzedaży lub dzierżawy działek czy budynków (jeśli gmina była ich właścicielem), co determinuje w pewnym stopniu wielkość i strukturę lokalnych dochodów. Wykazano też, że zjawisko drugich domów decydować może o wzroście dochodów miejscowej ludności przede wszystkim poprzez wpływy do budżetu rodzinnego z tytułu sprzedaży ziemi lub nieruchomości. Skutki ekonomiczne powiązane z pojawieniem się większej liczby drugich domów na wsi i związanej z tym „obsługi” ich mieszkańców (m. in. sprzedaży im produktów żywnościowych wprost z gospodarstwa rolnego, sprzedaży artykułów spożywczych w miejscowych sklepach, usług gastronomicznych, sprzedaży materiałów budowlanych, pomocy przy budowie lub remontach drugich domów, opieki nad nimi poza sezonem lub pod nieobecność właściciela, utrzymywania porządku, sprzątania itp.) są wyraźne, choć mniej znaczące.
Ubocznym efektem dynamicznego procesu powstawania całych osiedli drugich domów jest rozwój sieci i urządzeń infrastruktury technicznej (powstawanie takich skupisk wymusza na władzach lokalnych podejmowanie działań w kierunku jej rozbudowy i ulepszania), co w rezultacie prowadzi do utworzenia nowej struktury budżetów gminnych (z większym nastawieniem na inwestycje). W szerszym ujęciu drugie domy przyczyniają się perspektywicznie do poprawy warunków życia także i miejscowej ludności. Relacje o charakterze ekonomicznym między korzystającymi z wypoczynku w drugich domach a gminą i jej mieszkańcami mają zatem szerszy wymiar, prowadzą bowiem do ożywienia społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, wpisując się w działania strategiczne aktywizujące wieś.
Przeprowadzona analiza ilościowa ujawniła znaczne zróżnicowanie przestrzenne badanego zjawiska zarówno w układzie między-, jak i wewnątrz- regionalnym. Jednocześnie wyodrębniono zwarte obszary o podobnych charakterystykach, tj. o wysokiej i niskiej koncentracji drugich domów. Poza tym możliwe stało się też wskazanie czynników z jednej strony przyspieszających, a z drugiej hamujących powstawanie i rozwój tego zjawiska. Kluczowe znaczenie w determinowaniu lokalizacji drugich domów na obszarach wiejskich w Polsce mają przede wszystkim te czynniki, które łączą się z atrakcyjnością turystyczno-rekreacyjną miejscowości (mniejszy wpływ mają czynniki związane z atrakcyjnością turystyczną całego regionu). Im większa jest przyrodniczo-krajobrazowa atrakcyjność lokalizacji drugiego domu, z tym większej odległości skłonny jest dojeżdżać inwestor. Istotne znaczenie ma również czynnik dostępności gruntów (podaż ziemi), która w praktyce warunkuje możliwość nabycia działki. Ważnym czynnikiem determinującym liczbę lokalizowanych drugich domów w jednostce terytorialnej jest odległość od miejsca stałego zamieszkania ich właścicieli. Zdecydowaną większość właścicieli drugich domów stanowią mieszkańcy dużych miast, którzy przy wyborze takiego miejsca najczęściej kierują się jego atrakcyjnością przyrodniczą w połączeniu z bliskością w sensie przestrzennym, co predestynuje właśnie miejscowości w strefach podmiejskich.
Badania wykazały, że podłoże rozwoju zjawiska drugich domów w różnych częściach kraju jest zróżnicowane i odmienne czynniki stymulują jego intensywność w układach regionalnych. Nie ulega wątpliwości, że tak duża koncentracja drugich domów w gminach wiejskich wybrzeża Bałtyku, Pojezierzy, Karpat i Sudetów jest spowodowana wysoką i trwałą atrakcyjnością turystyczną regionów o tego typu cechach środowiska. Również w aglomeracjach miejskich obszary wiejskie o dużych walorach środowiskowych przyciągają inwestycje związane z drugimi domami. Tak w strefie zewnętrznej Warszawy, jak i Łodzi, ale również w rejonie Poznania, Krakowa i Gdańska, największa koncentracja tego zjawiska występuje na terenach o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Poza charakterystykami środowiskowymi czynnikiem przyciągającym jest przede wszystkim bezpośrednio z nimi powiązana lepsza dostępność sfery usług turystycznych. Potwierdzono też silny związek pomiędzy lokalizacją drugich domów i bliskością dużych aglomeracji miejskich oraz dobrymi warunkami dojazdu do centrów miast. Okazuje się, że sąsiedztwo dużego ośrodka miejskiego również jest niezwykle istotnym czynnikiem sprzyjającym temu zjawisku.. Są jednak wyraźne znaki ostrzegawcze, gdyż utrzymywanie się trendu lokalizowania dużej liczby drugich domów w strefach wiejskich dużych aglomeracji miejskich często prowadzi do zderzenia różnego rodzaju interesów i pogłębienia konfliktów między zagospodarowaniem przestrzeni (zabudowa, aktywność i działalność ludzi) a funkcjonowaniem środowiska przyrodniczego (przede wszystkim redukcja terenów otwartych, użytkowanych rolniczo lub jako lasy).
Ważnym czynnikiem ograniczającym natężenie występowania drugich domów na obszarach wiejskich w Polsce są procesy związane z sukcesem w transformacji sektora rolniczego. Obszerne strefy o wyraźnie niższej intensywności tego zjawiska to przede wszystkim obszary południowej części województwa wielkopolskiego i szeroki pas gmin położonych na wschód i południowy wschód od Poznania, Kujawy, Nizina Szczecińska, Ziemia Elbląska, wschodnia część Kotliny Sandomierskiej oraz Przedgórze Sudeckie i południowa Opolszczyzna. Zjawisko drugich domów ma także mniejsze natężenie na obszarach o utrwalonym modelu dwuzawodowości w rolnictwie (Podkarpacie). Wskazywano także na duże znaczenie dostępności komunikacyjnej oraz na motywujące oddziaływanie wyposażenia infrastrukturalnego miejscowości w podejmowaniu decyzji o budowie drugiego domu. Okazuje się, że dogodny dojazd jest tym ważniejszy, im dalej położony jest drugi dom od miejsca stałego zamieszkania jego właściciela. Wyposażenie wsi w infrastrukturę wodno-kanalizacyjną oraz obiekty usługowe też zdecydowanie sprzyja wyborowi lokalizacji drugiego domu.
Z kolei analiza jakościowa umożliwiła wskazanie czynników ułatwiających nawiązywanie, wzmacnianie i utrwalanie już istniejących relacji ekonomicznych między właścicielami i użytkownikami drugich domów a miejscową ludnością. Są one inne w różnych typach obszarów (turystycznych nadmorskich i górskich, rolniczych i podmiejskich). Istotną determinantą kształtowania więzi gospodarczych (chodzi o korzystanie z usług oraz zakup płodów rolnych, artykułów codziennego użytku i budowlanych) jest odległość od pierwszego domu – im mniejsza, tym słabsze relacje. Więzi i powiązania gospodarcze w miejscu lokalizacji drugiego domu wzmacniane są również przez inne czynniki – związki rodzinne, przeznaczenie domu (użytek własny, wynajem), wartość ziemi i nieruchomości w momencie nabycia, wyposażenie miejscowości w infrastrukturę techniczną i społeczną. Ważną rolę odrywa sposób użytkowania (długość pobytu w ciągu roku, plany dotyczące przeniesienia się do drugiego domu na stałe w przyszłości i liczba osób w gospodarstwie domowym – de facto użytkowników drugiego domu). Analiza jakościowa ujawniła także zależność między niektórymi cechami społeczno-demograficznymi respondentów – wiekiem, poziomem wykształcenia, dochodów i stanowiskiem pracy (pozycją zawodową) – a częstotliwością korzystania z usług i kupna produktów lokalnych (znaczeniem i aspektami relacji ekonomicznych kontaktów w środowisku wiejskim między stałymi mieszkańcami a użytkownikami drugich domów). Podstawowe przyczyny powstawania drugich domów można bezpośrednio powiązać z zagadnieniami związanymi z ruchem turystycznym i wypoczynkiem, a w drugiej kolejności z przekształceniami funkcjonalnymi obszarów wiejskich (zjawisku temu sprzyja odchodzenie od rolnictwa, natomiast spowalnia je intensyfikacja gospodarki rolnej).
Przeprowadzone badania umożliwiają wskazanie wpływu drugich domów na miejscowości, w których są ulokowane. Oddziaływanie ujawnia się zwykle:

• w rozwoju i poszerzaniu infrastruktury technicznej miejscowości (energetycznej, wodno-kanalizacyjnej, drogowej, turystycznej (np. ścieżki rowerowe, szlaki turystyczne)),
• w powstawaniu nowych struktur morfologicznych wsi i w rozwoju przestrzennym (nowe enklawy lub całe kolonie budownictwa letniskowego, konserwacja i odbudowa istniejącej zabudowy wiejskiej),
• w spowalnianiu procesu depopulacji wsi (zagospodarowanie starych siedlisk i zabudowań wiejskich),
• w poprawie wyposażenia wsi w usługi (handel, gastronomia, usługi budowlane, komunikacja, zagospodarowanie turystyczne),
• we wzroście zamożności mieszkańców wsi (dodatkowe dochody ze sprzedaży ziemi, ziemi z domem, pomocy przy budowie drugiego domu).

Z drugiej strony przestrzeń urbanizacji związana z intensywną lokalizacją drugich domów degraduje środowisko naturalne i przekształca tradycyjny charakter społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich.
Do pozytywnych efektów należy zatem zaliczyć ożywienie gospodarcze wsi i zaangażowanie lokalnych struktur w inwestycje i działania pobudzające turystyczny potencjał miejscowości wybieranych na drugie siedziby. Niekorzystna jest natomiast degradacja środowiska i żywiołowa urbanizacja życia wiejskiego. Często też spodziewający się ciszy i spokoju użytkownicy drugich domów mają wokół siebie „miejski gwar”, będący ubocznym efektem intensyfikacji procesu lokalizacji drugich domów na obszarach wiejskich. Z przeprowadzonego badania wynika jednak jednoznacznie, że korzystne skutki lokalizacji drugich domów na obszarach wiejskich przeważają nad niekorzystnymi zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społeczno-kulturowej.