Marta Błąd

Wielozawodowość w rodzinach rolniczych. Przyczyny, uwarunkowania i tendencje rozwoju Warszawa 2011, 243 s. Wydawca: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk ISBN 83-89900-43-2

Z literatury dotyczącej wsi i rolnictwa oraz oglądu rzeczywistości wynika, że rolnicy oraz członkowie rodzin rolniczych zajmują się nie tylko działalnością rolniczą. Nie można zatem postawić znaku równości między rolnikiem a działalnością rolniczą. To lakoniczne stwierdzenie warto uzupełnić, pokazując głębszy problem, nie tylko teoretyczny, lecz także praktyczny, zwłaszcza dla polityki kształtowania rozwoju wsi i rolnictwa. Wyodrębnia się bowiem coraz liczniejsza grupa rolników, którzy oprócz zawodu rolnika wykonują inny, pozarolniczy za-wód. To zjawisko określamy terminem „wielozawodowości”: obecnie co trzeci rolnik zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej jest wielozawodowy. Dla autorki tej monografii inspiracją do badań nad zjawiskiem wielozawodowości była jego specyfika, wyrażająca się w tym, że podczas gdy ogólną tendencją w rozwoju gospodarczym jest specjalizacja zawodowa (wyodrębnianie się wąsko wyspecjalizowanych pracowników), w rolnictwie obserwujemy tendencję odwrotną - skłonność do wielokierunkowości zawodowej, wykonywania dwóch lub więcej zawodów. Wielozawodowość przedstawia się jako zjawisko specyficzne, właściwe rolnictwu, charakterystyczne i swoiste dla niego.
Dlaczego tak się dzieje, co na to wpływa i czy jest to zjawisko trwałe? Te pytania stały się bodźcem do sformułowania celów badawczych.

SPIS TREŚCI

Wstęp
01.    Cel i hipoteza badawcza 15
02.    Główne obszary badawcze i określenie kontekstu teoretycznego monografii 17

1.    Wokół pojęcia wielozawodowości
1.1. Pojęcie zawodu ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki zawodu rolnika 21
1.1.1. Czym jest zawód? 21
1.1.2. Specyfika zawodu rolnika. Proces profesjonalizacji pracy rolnika 24
1.1.3. Rolnik, rolnicze gospodarstwo domowe, rodzina rolnicza 28
1.2. Chłopi-robotnicy jako specyficzna odmiana wielozawodowości  32
1.2.1. Kim byli chłopi-robotnicy? Kwestie definicyjne 33
1.3. Współczesne rozumienie wielozawodowości 36
1.3.1. Pojęcia: pluriactivity i diversification 38
1.3.2. Wielozawodowość rolnika i dywersyfikacja gospodarstwa rolnego 40
1.3.3. Ewolucja znaczenia pojęcia pluriactivity 42

2.    Wielozawodowość w teoriach ekonomicznych i w procesach rozwoju gospodarczego
2.1. Kwestia agrarna 45
2.1.1. Model indukowanego rozwoju w rolnictwie Yujiroo Hayami i Vernona W. Ruttana 47
2.1.2. Transformacja rolnictwa według Theodore W. Schultza 50
2.1.3. Teoria trzech sektorów gospodarki. Fakty i konsekwencje spadku znaczenia sektora rolnego w gospodarce 53
2.1.4. Teoria gospodarki chłopskiej Aleksandra W. Czajanowa a wielozawodowość 59
2.2. Koncepcja zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich a wielozawodowość 61
2.2.1. Wokół definicji sustainable development 61
2.2.2. Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich 65
2.2.3. Koncepcja rozwoju zrównoważonego a wielozawodowość 67
2.3. Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich a wielozawodowość 70
2.3.1. Wielofunkcyjność rolnictwa. Klasyfikacja funkcji rolnictwa 70
2.3.2. Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich w polityce UE 73
2.3.3. Przykład funkcji buforowej rolnictwa dla osób dwuzawodowych w okresie transformacji systemowej 75
2.3.4. Wielofunkcyjność gospodarstwa rolnego. Model Jana D. van der Ploega 79
2.4. Wielozawodowość w teoriach migracji 87
2.4.1. Przegląd teorii migracji. Ich związki z wielozawodowością 87
2.4.2. Polskie migracje wiejskie 92

3.    Ewolucja zjawiska wielozawodowości
3.1. Wielozawodowość we wczesnych stadiach rozwoju gospodarczego 100
3.1.1. Pojawienie się działalności rolniczej, wyodrębnianie się zawodów w czasach starożytności i średniowiecza 100
3.1.2. Wielozawodowość na ziemiach polskich 104
3.2. Dwuzawodowość - fenomen chłopów-robotników na przykładzie Polski 107
3.2.1. Przyczyny dwuzawodowości 108
3.2.2. Skala zjawiska chłopów-robotników 110
3.2.3. Dwuzawodowość ery industrialnej - etap przejściowy? 113

4.    Współczesna wielozawodowość na świecie - USA, Unia Europejska i Polska
4.1. Znaczenie wielozawodowości - perspektywa globalna 119
4.1.1. Działalność pozarolnicza jako strategia rodzin rolniczych 121
4.1.2. Znaczenie dochodu pozarolniczego w rodzinach rolniczych 125
4.2. Wielozawodowość w Stanach Zjednoczonych 126
4.2.1. Ewolucja znaczenia rolnictwa w gospodarce USA 126
4.2.2. Skala wielozawodowości w rodzinach rolniczych 129
4.2.3. Znaczenie wielozawodowości w rolnictwie USA 133
4.3. Wielozawodowość w Unii Europejskiej 136
4.3.1. Skala wielozawodowości w krajach UE 136
4.3.2. Dywersyfikacja gospodarstw rolnych krajów UE 139
4.3.3. Rodzaje różnicowania działalności w gospodarstwie 140
4.4. Wielozawodowość w Polsce 143
4.4.1. Poziom dochodów rolniczych w Polsce 143
4.4.2. Skala zjawiska wielozawodowości i dywersyfikacji działalności w gospodarstwach rolniczych 149
4.4.3. Znaczenie dochodów pozarolniczych w całkowitych dochodach rodzin rolniczych 152
4.4.4. Wielozawodowość i dywersyfikacja w polityce rozwoju obszarów wiejskich UE. Przykład programu SAPARD i SPO w Polsce 155

5.    Współczesne oblicze zjawiska wielozawodowości - badania empiryczne
5.1. Cel i metodologia badań 159
5.1.1. Cel badań 159
5.1.2. Cechy i użyteczność badań jakościowych 159
5.1.3. Metoda gromadzenia i przetwarzania wiedzy faktualnej 162
5.1.4. Dobór próby badawczej 163
5.2. Wyniki badań 165
5.2.1. Charakterystyka obszarów badawczych 165
5.2.2. Charakterystyka podmiotów badawczych i ich pracy 168
5.2.3. Przyczyny wielozawodowości 175
5.2.4. Znaczenie dochodu pozarolniczego w całkowitych dochodach rodziny 179
5.2.5. Wielozawodowość - zjawisko trwałe czy przejściowe?    186

6. Wnioski
6.1. Wnioski w warstwie teoretyczno-poznawczej 201
6.2. Weryfikacja hipotezy badawczej 204
6.3. Postulaty badawcze 210
6.4. Rekomendacje dla praktyki (polityki rozwoju obszarów wiejskich) 211

Bibliografia 215

Spis tabel 229

Spis rysunków 231

Conclusions 233