Adam Czarnecki

Rola urbanizacji w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich Warszawa 2009, 232 s., rys., mapy. Wydawca: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk ISBN 83-89900-29-7

Celem badania było ustalenie, czy w latach 1996–2002 na obszarach wiejskich Polski zlokalizowanych wokół metropolii, urbanizacja determinowała inicjowanie procesu przechodzenia od dominacji funkcji rolniczej i mieszkaniowej do wielofunkcyjności lub innymi słowy czy procesy urbanizacyjne umożliwiły dywersyfikację struktury funkcjonalnej wsi w stopniu charakterystycznym dla wielofunkcyjności. Osiągnięcie celu głównego stało się możliwe dzięki wyznaczeniu i realizacji celów dodatkowych. Dotyczyły one ustalenia poziomu zurbanizowania wsi w aspekcie demograficznym, ekonomicznym, przestrzennym i społecznym, oceny uwarunkowań rozwoju wielofunkcyjnego wsi, identyfikacji poziomu wielofunkcyjności wsi poprzez ocenę skali pozarolniczych działalności gospodarczych podejmowanych przez ludność wiejską oraz odpowiedzi na pytanie, czy poziom zurbanizowania wsi miał swoje implikacje w dynamice i zasięgu procesu przechodzenia do wielofunkcyjności (stanowiącej ocenę wzajemnych powiązań urbanizacji i wielofunkcyjności wsi)?
W swoich pracach starałem się wykazać, że wyraźna koncentracja pozarolniczych podmiotów gospodarczych i bardzo wysoki poziom zurbanizowania wsi w bezpośrednim otoczeniu metropolii świadczą o dużej zależności obu procesów. W literaturze przedmiotu możemy jednak znaleźć inne poglądy, opierające się na założeniu, że wysoki poziom zurbanizowania, ujawniający się m.in. w silnie rozwiniętej sieci drogowej i komunikacyjnej, umożliwia „wysysanie” zasobów pracy z obszarów wiejskich przez pobliskie duże miasto (symptomem są wzmożone dojazdy do pracy), wydatnie ograniczając pozarolniczą aktywność gospodarczą ludności w miejscu zamieszkania. W świetle prezentowanych stanowisk uznano, iż weryfikacji wymaga następująca teza: poziom zurbanizowania w istotny sposób determinuje przemiany w kierunku wielofunkcyjności wsi, przy czym jego znaczenie maleje wraz ze wzrostem odległości od metropolii.

Ponadto, skonstruowano następujące tezy uzupełniające:

• wielkość metropolii i gęstość sieci miejskiej w obrębie obszarów metropolitalnych, decydują o poziomie zurbanizowania i wielofunkcyjności wsi;
• poziom zurbanizowania i wielofunkcyjności wsi maleje wraz z oddalaniem się od metropolii;
• obszary wiejskie, stanowiące bezpośrednie zaplecze metropolii, charakteryzują się korzystniejszymi warunkami dla rozwoju przedsiębiorczości na płaszczyźnie demograficznej, infrastrukturalnej i społecznej, niż obszary położone peryferyjnie;
• przechodzenie od dominacji funkcji rolniczej do wielofunkcyjności przyczynia się do dalszej urbanizacji wsi, wzmacniając proces różnicowania się jej struktury funkcjonalnej;
• poziom rozwoju działalności pozarolniczych kształtowany jest m.in. przez czynniki lokalizacyjne związane z rentą położenia.

Tezy poddane zostały weryfikacji ustalając poziom zurbanizowania i wielofunkcyjności wsi w dwóch odrębnych badaniach oraz określając siłę powiązań między nimi w części poświęconej analizie zależności (korelacji).

Realizacja celów i weryfikacja postawionych tez badawczych wymusiła przyjęcie następującego układu pracy.
Pierwsza, wstępna część (rozdział 1) obejmuje założenia badawcze, tj. cele, tezy, przedmiot badania, ramy czasowe i przestrzenne, metody i opis materiałów źródłowych. W części drugiej (rozdział 2 i 3), dokonano przeglądu polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu, a także przeglądu definicji urbanizacji i wielofunkcyjności wsi oraz terminów pokrewnych. Część trzecią (rozdział 4) poświęcono ogólnej charakterystyce przemian społeczno-gospodarczych wsi następujących pod wpływem urbanizacji w Polsce po II wojnie światowej. W części czwartej (rozdział 5) przedstawiono założenia koncepcji rozwoju wielofunkcyjnego wsi oraz dokonano oceny warunków demograficznych, ekonomicznych, przestrzennych i instytucjonalnych jej wdrażania na obszarach wiejskich Polski. W pozostałych częściach (rozdziały 6, 7 i 8), zaprezentowano wyniki empiryczne badań dotyczących znaczenia urbanizacji w procesie przechodzenia do wielofunkcyjności wsi wybranych obszarów metropolitalnych Polski w latach 1996–2002 oraz urbanizacji społecznej w wybranych gminach w 2006 roku.

Spis treści
Wstęp
Założenia badawcze
Metody badawcze i sposoby prezentacji wyników
Materiały źródłowe

Rozdział 1. Urbanizacja i wielofunkcyjność wsi w ujęciu teoretycznym
Przegląd definicji urbanizacji, wielofunkcyjności wsi, obszarów wiejskich i terminów pokrewnych
Urbanizacja i wielofunkcyjność wsi w literaturze przedmiotu

Rozdział 2. Procesy urbanizacyjne na obszarach wiejskich Polski
Urbanizacja wsi w ujęciu historycznym
Aspekt ekonomiczny urbanizacji wsi
Aspekt demograficzny urbanizacji wsi
Aspekt przestrzenny urbanizacji wsi
Aspekt społeczny urbanizacji wsi

Rozdział 3. Idea wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich
Główne założenia koncepcji wielofunkcyjności wsi
Przesłanki wprowadzania koncepcji wielofunkcyjności wsi
Uwarunkowania rozwoju wielofunkcyjnego wsi
Uwarunkowania demograficzne
Uwarunkowania ekonomiczne
Uwarunkowania przestrzenne
Uwarunkowania osadnicze
Uwarunkowania infrastrukturalne
Wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Uwarunkowania instytucjonalne

Rozdział 4. Urbanizacja wsi w obrębie obszarów metropolitalnych Polski w latach 1996-2002
Wprowadzenie
Poziom zurbanizowania wsi w 1996 roku
Poziom zurbanizowania wsi w 2002 roku
Podsumowanie

Rozdział 5. Przeobrażenia społeczne obszarów wiejskich pod wpływem urbanizacji
Wprowadzenie
Charakterystyka respondentów
Wielkość rodziny
Ruchliwość przestrzenna
Więzi społeczne
Ruchliwość społeczna
Wzory zachowań
Sposoby wykorzystania czasu wolnego
Wyposażenie mieszkania i typ zabudowy
Podsumowanie
Rozdział 6. Przemiany w kierunku wielofunkcyjności wsi obszarów metropolitalnych Polski w latach 1996-2002
Wprowadzenie
Poziom wielofunkcyjnego rozwoju wsi w 1996 roku
Poziom wielofunkcyjnego rozwoju wsi w 2002 roku
Zmiany poziomu wielofunkcyjnego rozwoju wsi w latach 1996-2002
Analiza zależności poziomu zurbanizowania i rozwoju wielofunkcyjnego wsi

Podsumowanie

Bibliografia

Spis tabel i rysunków (map i wykresów)

Summary

Wspieranie rozwoju małych miast przez Fundację „Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej” (prof. dr hab. Marek Kłodziński)