Nauka
EKONOMIA POLITYCZNA REFORM AGRARNYCH
Głównym celem badań była analiza reform agrarnych w ostatnim stuleciu Polski oraz próba ich syntezy.
Założono następujące szczegółowe cele badawcze:
C1. Identyfikacja przyczyn reform agrarnych w trzech epokach historycznych Polski (II RP, PRL, III RP)
C2. Identyfikacja instytucji społeczno-ekonomicznych kształtujących reformy agrarne.
C3. Zbadanie mechanizmów ustanawiania oraz wdrażania reform agrarnych.
C4. Analiza rezultatów reform agrarnych i ich konsekwencji dla funkcjonowania państwa, gospodarki i społeczeństwa.
Na każdym etapie badań była dokonywana analiza porównawcza w celu znalezienia uniwersalności (cech wspólnych) i osobliwości poszczególnych reform agrarnych.
Główna hipoteza badawcza brzmiała: Reformy agrarne są zdeterminowane czynnikami polityczno-społecznymi.
Dotychczasowa wiedza na temat reform agrarnych ostatniego stulecia, jest cząstkowa i rozproszona. Zamierzeniem autorki projektu było zebranie i posegregowanie tych „okruchów" wiedzy i dokonanie syntezy w duchu ekonomii politycznej. W obecnym zasobie wiedzy zauważamy bowiem brak kompleksowych, holistycznych i interdyscyplinarnych opracowań dotyczących reform agrarnych, uwzględniających równocześnie aspekty ekonomiczne, jaki też polityczne i społeczne.
W wyniku podjętych prac badawczych sformułowano następujące wnioski:
1. Reformy agrarne są spowodowane głównie czynnikami społeczno-politycznymi, nie zaś ekonomicznymi. Jako pierwsze chronologicznie zachodzą zmiany społeczne i polityczne, które zaś w następstwie przynoszą zmiany gospodarcze (Polska Odrodzona: przeludnienie wsi, głód ziemi, bieda na wsi, rewolucja w Rosji, zagrożenie bolszewizmem, reformy agrarne przeprowadzane w innych krajach; PRL: głód ziemi u chłopstwa nierozwiązany przez poprzednią reformę, dojście do władzy komunistów, III RP - transformacja systemowa i zmiana koncepcji rozwoju gospodarki).
2. Wprowadzenie reformy agrarnej jest ściśle związane ze zmianą ustroju polityczno- gospodarczego kraju. Reformy rolne zawsze były dokonywane przez nową władzę (Polska Odrodzona: pierwszy Sejm Ustawodawczy Polski Odrodzonej, PRL: komunistyczny organ PKWN, III RP: Sejm RP). Reforma rolna z reguły dokonuje się podczas „zmiany warty", i na początku nowych rządów w nowym ustrojowo państwie: zatem odległość czasowa między zmianą polityczną a reformą rolną zawsze jest relatywnie niewielka.
3. Reformy rolne są zjawiskiem odnawiającym się w dziejach historii, w każdym systemie polityczno-gospodarczym, zatem „kwestia agrarna" jest zjawiskiem trwałym w swej istocie, choć mogącym się zmieniać co do formy i jej ostrości. „Kwestia agrarna" jest kwestią polityczną (Polska Odrodzona, PRL i III RP - polityczna walka o chłopów i pozyskanie chłopów dla nowej władzy lub nowej koncepcji rozwoju rolnictwa).
4. Ustanawianie i wprowadzanie reform agrarnych jest przykładem dokonywania wyboru publicznego przez odpowiednie władze. Wybór publiczny ma zamierzony, ukierunkowany wpływ nie tylko na uchwalających i wdrażających reformy, ale na cały społeczno-gospodarczy organizm państwowy. W węższej perspektywie, grupą docelową są bezpośredni odbiorcy reformy (Polska Odrodzona i PRL: ci, których majątki zostały poddane parcelacji, jak też beneficjenci reformy, którzy powiększyli swoje gospodarstwa lub mogli je utworzyć od podstaw, w III RP: pracownicy likwidowanych PGR (w konsekwencji ich rodziny) i właściciele nowopowstających gospodarstw). Wybór publiczny jest determinowany rzadkością (ograniczonością) zasobu ziemi rolniczej (delimitacja zasobu ziemi w Polsce Odrodzonej i II RP - dokonywana z reguły na własności prywatnej, w III RP - na własności PGR). Decyzje o dokonaniu określonego wyboru publicznego zasadniczo podejmowane były przez mechanizm polityczny kolektywnie (Polska Odrodzona i III RP: demokratyczne debaty sejmowe, PRL: indywidualna decyzja Józefa Stalina, wyrażona przez PKWN).
5. Wobec konfliktu o ziemię podmioty polityczne, uprawnione do wykonywania reform dokonują wyboru publicznego w drodze politycznego kompromisu (jeśli jest to wybór demokratyczny), od którego zależy jakość reform (Polska Odrodzona i III RP: kompromisowy wynik debat sejmowych zakończony uchwaleniem odpowiednich ustaw o reformie rolnej [poszanowanie demokratycznego porządku prawnego]; PRL: autorytarny akt prawny, wybór nie uwzględniający demokratycznych instytucji, dokonany mocą odgórnej władzy).
6. Reformy rolne można rozpatrywać sytuując je na osi „między ewolucją a rewolucją". Po pierwsze, u źródeł każdej reformy leżą zmiany rewolucyjne dokonujące się w społeczeństwie i państwie (Polska Odrodzona: wpływy rewolucji październikowej w Rosji, I wojna światowa; PRL - wpływy radzieckie; III RP - obalenie władzy komunistycznej). Po drugie, rozpatrując sposób wdrażania reform mamy do czynienia z rewolucją bądź ewolucją (Polska Odrodzona i III RP: zmiany ewolucyjne - decyzja suwerennych demokratycznie wybranych władz, PRL - zmiany rewolucyjne - nakaz władz autorytarnych; brak społecznego przyzwolenia). Po trzecie, biorąc pod uwagę sposób realizowania reformy (PRL: rewolucja, gdyż dochodziło do przemocy także fizycznej). Po czwarte: skutki społeczne reform agrarnych (PRL - rewolucja, bo drastyczna zmiana stosunków społeczno-ekonomicznych w wyniku zabrania [bez odszkodowania] ziemianom ich majątków i przydzielaniu ich, po uprzedniej parcelacji, chłopom, III RP - rewolucja, jednak ograniczona terytorialnie; Polska Odrodzona - rewolucja na granicy ewolucji: relatywnie wolniejsze zmiany własnościowe).
7. Reformy rolne niosą ze sobą zmianę w strukturze społecznej (implikują znaczące skutki społeczne).(PRL - zniszczenie warstwy ziemiańskiej - cel ukryty, cel jawny - zdobycie poparcia chłopów przez nadanie im ziemi; Polska Odrodzona - pomniejszanie wielkiej własności ziemskiej jednak za odszkodowaniem, III RP - zanik grupy pegeerowców, skutki w postaci ich bezrobocia).
8. Reforma rolna zawsze związana jest z „podziałem ziemi" i sporem o jej własność (Polska Odrodzona i PRL - własność prywatna: chłopska versus ziemiańska [dodatkowo w PRL - własność chłopska versus własność spółdzielcza], III RP -własność państwowa versus prywatna).
9. Efekty ekonomiczne reformy agrarnych (w postaci wyników statystycznych) są zawsze mniejsze (nieadekwatne) w stosunku do ich założeń. Możemy stwierdzić, że rezultaty wszystkich reform były połowiczne. Założeniem reformy Polski Odrodzonej było powstanie nowych, samodzielnych gospodarstw zdolnych do wydatnej produkcji oraz powiększanie karłowatych gospodarstw do rozmiaru samodzielnych jednostek, podobnie w PRL (Polska Odrodzona i PRL: reforma rolna nie zahamowała procesu rozdrabniania gospodarstw chłopskich, gdyż wystąpiła tendencja do wzrostu liczby małych gospodarstw rolnych). W III Rzeczpospolitej - założony cel poprawy struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych oraz powstania nowych gospodarstw poszerzających sektor gospodarstw rodzinnych również nie został w pełni zrealizowany.
10. Reformy agrarne są sceną dramatu człowieka gospodarującego, będącego pod presją gospodarczej wizji danego systemu. To człowiek gospodarujący jest podmiotem reform agrarnych, które są de facto nie tyle regulacją gospodarki ziemią, ale regulacją zachowań samych gospodarujących. Reformy agrarne rozgrywają się na płaszczyźnie psychologicznej (Polska Odrodzona - zapowiedź politycznego kursu na pomniejszanie wielkiej własności ziemskiej, PRL - dramat wywłaszczonych bez odszkodowania ziemian, III RP - dramat pracowników likwidowanych PGR, którzy utracili pracę).
11. Występuje silna współzależność dziejów; różnych zjawisk społeczno-gospodarczych dokonujących się w różnych epokach i systemach. Jest ona dobrze widoczna na przykładzie analizy reform agrarnych dokonujących się na przestrzeni dziesięcioleci. Albowiem reformy te, choć dzielił ich czas, pozostawały ze sobą we wzajemnym powiązaniu i wynikaniu przyczynowo-skutkowym. Reforma Polski Odrodzonej budowana była na podwalinach uwłaszczenia w Polsce zaborowej. Reforma Polski Ludowej była kontynuatorką niedokończonej reformy Polski Odrodzonej. Natomiast przekształcenia PGR-ów były następstwem istnienia państwowych gospodarstw rolnych utworzonych w poprzedniej epoce. Reformy agrarne analizowane oddzielnie okazały się być składnikami jednej wielkiej reformy agrarnej toczącej się przez analizowane stulecie.
