INFORMACJE O PROJEKCIE

Numer rejestracyjny projektu badawczego: N N114 207634

Tytuł projektu badawczego:
Determinanty zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce. Problem realizacji polityki spójności w skali regionalnej a spójność czy polaryzacja wewnątrzregionalnych układów lokalnych. Regionalne centra rozwoju a kształtowanie się obszarów peryferyjnych w koncepcji rozwoju regionalnego polityki spójności

Kierownik projektu: dr Monika Małgorzata Stanny
Termin realizacji projektu: 2008-2013.

Instytucja zamawiająca i finansująca: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, projekt badawczy własny, 2008-2013.

SYNTETYCZNY OPIS UZYSKANYCH WYNIKÓW

Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich z natury rzeczy jest zróżnicowany w przestrzeni. Podstawowym problemem do rozwiązania, stanowiącym główny cel tej pracy jest określenie kierunków tego zróżnicowania i poszukiwanie mechanizmów wyjaśniających istniejące dysproporcje. Pomiar rozwoju obszarów wiejskich w Polsce przeprowadzono w trzech współzależnych odsłonach, z których pierwsza dotyczyła określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, druga rozpoznania jego profilów struktur społeczno-gospodarczych, a trzecia - charakterystyki lokalnych uwarunkowań rozwoju. Przyjęto taki schemat postępowania uznając, że dotychczasowy rozwój społeczno-gospodarczy układu lokalnego znajduje odzwierciedlenie w poziomie i strukturze jego rozwoju. Obie te właściwości opisują zasadniczo efekty rozwojowe. A przecież nie mniej ważne są endogeniczne warunki rozwoju, w których te właściwości ujawniają charakter i siłę swojego oddziaływania. Powszechnie uważa się, że warunki i efekty rozwoju determinują jego poziom. Poszukiwano więc prawidłowości wyjaśniające nie tylko istniejące zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, ale także jego struktur i uwarunkowań lokalnych.
W świetle tych rozważań  ważnym zadaniem było usystematyzowanie układów lokalnych pod konkretnymi względami, a inaczej ujmując: określenie ile jest istotnie różnych zbiorów - z punktu widzenia struktur rozwoju społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich - oraz z punktu widzenia lokalnych uwarunkowań tego rozwoju. Dokonując opisu zbiorów jednorodnych, objaśniono podobieństwa i różnice między wyróżnionymi zbiorami. Tym samym empirycznie sprawdzono jakie cechy są istotne, a które niewiele wnoszą. Innym celem pracy było więc wskazanie rzeczywistych kryteriów porządkujących układy lokalne w zbiory podobne, próba uchwycenia zależności determinujących te rozkłady, wskazanie gdzie się one pokrywają, gdzie zaś nie, które są silniejsze a które słabsze.
Z przeprowadzonych rozważań wynika, iż rozwój obszarów wiejskich jest uzależniony od wielu różnorodnych czynników. Analiza wyników wskazuje, iż w rozkładzie przestrzennym natężenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce polaryzacja ma charakter dwuosiowy. Oznacza to, że współwystępuje ze sobą polaryzacja rozwoju w regionie osadzona na osi centrum-peryferia, jak i polaryzacja regionów względem siebie wskazująca relację wschód-zachód.
Pierwszy przypadek stwierdzający, że regiony (w sensie administracyjnym) są spolaryzowane, sprowadza się do podziału obszarów wiejskich na strefy centralne - powiązane z dużymi miastami i strefy peryferyjne - położone z dala od nich, najczęściej leżące wzdłuż granic regionalnych. Oczywiście podział ten nie jest ściśle dychotomiczny, różne jednostki klasyfikowane pod względem osiągniętego poziomu rozwoju, mogą być umieszczone na osi centrum-peryferia, która tworzy dość rozległe continuum. W drugim przypadku, mówiąc o polaryzacji regionalnej mamy do czynienia z generalnie wyższym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego gmin położonych w zachodniej części kraju. Ten układ zróżnicowań przestrzennych jest uwarunkowany historycznie, przy czym szczególnie znaczący wpływ miał okres rozbiorów Polski.
Analiza profilów wewnętrznych struktur rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce dowiodła, że polaryzacja przestrzenna jest funkcją uwarunkowań lokalizacji geograficznej (oś centrum-peryferia) i uwarunkowań historycznych (oś wschód-zachód). Uzyskała jednak potwierdzenie postawiona hipoteza, że kryterium centrum-peryferia jest obecnie tendencją silniejszą, która bardzo powoli, ale jednak zaciera porządek wyznaczony według kryteriów historycznych na osi wschód-zachód. Kluczową determinantą koncentracji relatywnie najkorzystniejszych struktur są korzyści aglomeracyjne.
Przeprowadzona analiza strukturalna wykazała, że na obszarach wiejskich występują:
- trzy typy gmin wielofunkcyjnych, charakteryzujące się -
- wielofunkcyjnością z dominacją nowoczesnego rolnictwa, głównie rodzinnego (zasadnicza lokalizacja: Wielkopolska, Pomorze Gdańskie, Dolny Śląsk),
- wielofunkcyjnością wynikającą z korzyści aglomeracyjnych (otulina aglomeracji warszawskiej, poznańskiej, toruńsko-bydgoskiej, wrocławskiej i Trójmiasta),
- wielofunkcyjnością pozarolniczą gmin podmiejskich, o cechach mniej wykształconych niż w typie poprzednim (strefa zurbanizowana Śląska oraz miasta wojewódzkich w centralnej i wschodniej Polsce),
- trzy typy gmin o dominacji funkcji rolniczej, określone jako względnie monofunkcyjne, w tym:
- monofunkcyjność oparta na rolnictwie rodzinnym (zasadnicza lokalizacja: Polska centralna i wschodnia),
- monofunkcyjność „popegeerowska”, oparta na najemnym rolnictwie wielkoobszarowym (Polska północna),
- monofunkcyjność gmin rozdrobnionego rolnictwa i braku pozarolniczej dywersyfikacji, mieszanych źródeł utrzymania z pracy (Polska południowa i COP).
Każda jednostka przestrzenna ma określone warunki do swojego rozwoju. Myślimy wówczas o endogenicznych czynnikach, uznając za podstawowe jej lokalne zasoby. W rezultacie przeprowadzonej etapowej ich eksploracji stwierdzono, że lokalne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce zasadniczo determinuje porządek continuum centrum-peryferia. Ich rozkład jest wypadkową dwóch przeciwstawnych tendencji: tendencji do koncentracji i tendencji do rozpraszania, których efekty są warunkowane kumulującym się wpływem korzyści wynikających z renty położenia. Rozpoznana polaryzacja przestrzenna w rozkładzie jednorodnych typów gmin pod względem podobieństwa zachodzących w nich kombinacji ocen zasobów lokalnych, wyróżnia:
- dwa typy gmin peryferyjnych, relatywnie niezamożnych i niedoinwestowanych infrastrukturalnie, wyróżniając: peryferyjność z rezerwą zasobów pracy oraz peryferyjność z zaawansowaną depopulacją,
- trzy typy gmin centralnych, korzystających z renty położenia, relatywnie zamożnych (o wysokiej zdolności do kreowania dochodów), gdy zasobność jest funkcją renty miejskiej, o największej koncentracji kapitałów; zasobność jest funkcją sąsiedztwa, z cechami wysokiej koncentracji zasobów pracy i korzystnych warunków bytowych; zasobność jest funkcją sąsiedztwa, z akumulacją zasobów wiedzy.
Badając z kolei relacje pomiędzy zmiennymi struktury zasobów lokalnych a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce, współzależności liniowej nie stwierdzono. Co najwyżej ustalono, że kategorią o największej mocy objaśniającej ów poziom rozwoju jest zamożność finansowa gminy. Ten sam poziom rozwoju społeczno-gospodarczego może być zatem osiągany przy udziale różnych proporcji czy różnej aktywności zasobów lokalnych. Zgodnie z zasadą ekwipotencjalności obszary mające porównywalne lokalne uwarunkowania rozwoju mogą rozwijać się w zupełnie innym tempie (inaczej kumulować efekty rozwojowe) i w rezultacie osiągać odmienny poziom rozwoju.
W realizowanej polityce regionalnej kluczowe stało się tzw. podejście terytorialne. W tym kontekście, analizy omawianych zróżnicowań rozwoju obszarów wiejskich mają duże znaczenie, bowiem dla tak różnych układów lokalnych trudno jest (jeśli to w ogóle możliwe) znaleźć wspólny kierunek rozwoju i wspólne instrumentarium jego wspierania. Wyniki pracy wskazują, że istotniejsze jest aktywizowanie rozwoju poszczególnych, jednorodnych typów układów lokalnych według dedykowanego im scenariusza, dopasowanego do ich możliwości (uwarunkowań) i potrzeb, niż niwelowanie za wszelką cenę różnic i dążenie do konwergencji regionalnej przyjmującej postać unifikacji. Należałoby więc rozważyć możliwość przynajmniej częściowego wsparcia rozwoju obszarów wiejskich poprzez zróżnicowanie interwencji i skierowanie jej do jednorodnych typów gmin. Wobec gmin rozwijających się bez  specjalnych problemów, to właśnie układy lokalne o względnie monofunkcyjnej strukturze gospodarczej, czy o cechach peryferyjnych z wypłukanym potencjałem rozwojowym powinny być szczególnym obiektem interwencji polityki spójności, polityki regionalnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich. Wymaga to jednak odmiennego adresowania instrumentów wsparcia niż dzieje się to dotychczas.