Izabella Bukraba-Rylska "Kultura w społeczności lokalnej - podmiotowość odzyskania?" Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2000

Głównym celem badań przeprowadzonych w latach 1998-1999 w wybranych gminach wiejskich była analiza kultury lokalnej i ocena wpływu zjawisk z tej dziedziny na formowanie się podmiotowości tych środowisk. Cztery gminy stanowiące przedmiot oglądu różnią się położeniem, składem ludności, doświadczeniami historycznymi oraz stosunkiem do własnego dziedzictwa, zarazem jednak każda z nich stanowi szczególny przypadek pogranicza i to "zwielokrotnionego" (etnicznego, wyznaniowego i kulturowego): prawosławno-katolicka Białowieża na wschodzie, sąsiadująca ze Słowacją Lipnica na Orawie, zamieszkały w połowie przez tzw. repatriantów Popielów na Opolszczyźnie a nawet Przedbórz - położony wprawdzie w środkowej Polsce. ale w czasie zaborów przedzielony linią kordonu, z bardzo liczną niegdyś ludnością żydowską i usytuowany na styku regionu opoczyńskiego, radomszczańskiego i kieleckicgo.

Kulturę lokalną rozpatrywano w trzech podstawowych aspektach: instytucjonal-nym (kondycja i działalność placówek), śwlado-mościowym (poglądy i opinie mieszkańców, radnych oraz animatorów kultury) i treściowym (elementy lokalne. narodowe, europejskie i globalne składające się na kompetencję kulturową respondentów). Analizy potwierdziły nie-doinwestowanie małych gmin w zakresie infrastruktury i istotny wpływ finansowych ograniczeń na kształt i rozmiar proponowanej oferty (zwłaszcza niedostatek długofalowych działań eduka-cyjnych i dokształcających) ale zarazem wykazały zależność przedsta-wicieli lokalnych instytucji od funkcjonują-cego w okresie PRL-u modelu kultury (nacisk na organizowanie spektakularnych imprez. kierowanie się ocenami środowisk zewnętrznych, nikłe rozpoznanie potrzeb i gustów mieszkańców, wreszcie zbyt rzadkie sięganie do miejscowego dziedzictwa).

Kluczowym problemem pracy było rozpoznanie stopnia znajomości lokalnego dziedzictwa (tego istotnego warunku budowania podmiotowości przez dane środowisko) i sposobów jego wykorzystania. Test kompetencji kulturowej ujawnił, że zaledwie 20% badanych dysponuje wiedzą z tego zakresu, podczas gdy kultura popularna jest znana niemal połowie respondentów. Z kolei analiza podejmowanych w badanych gminach przedsięwzięć (imprezy, publikacje, oferta edukacyjna, inicjatywy społeczne) pozwoliła określić specyfiki każdej gminy. W Białowieży, wobec braku uformowanego i udokumentowanego dziedzictwa kultury lokalnej, dokonuje się proces swoistej introspekcji, polegający na przywracaniu pamięci społecznej fragmentów własnej przeszłości, tradycji i dorobku; widoczna jest jednocześnie dbałość o to, by etniczne i wyznaniowe partykularyzmy nie zdominowały zbiorowej świadomości. Lipnica pielęgnuje od dawna treści swojego folkloru, poświadczające jej przynależność do szerszego kręgu kulturowego Wielkiej Orawy. W Popielowie dominantą kulturową są elementy rodzinno-sąsiedzkiej obyczajowości właściwej całej Opolszczyźnie oraz kultura popularna, stanowiące płaszczyznę integracji mieszanej społeczności. Przedbórz, doświadczony podziałem rozbiorowym i o niewykrystalizowanym folklorze, gdzie zaznaczają się wpływy trzech różnych regionów, podkreśla swoją więź z całym krajem (liczne konkursy mające w tytule słowo „ojczyzna”) i tradycje patriotyczne miejscowości (np. obchody rocznicowe odzyskania niepodległości czy Konstytucji 3 Maja). W działaniach tych można więc wprawdzie dostrzec wysiłek określenia swojej specyfiki, ale także wyraźne dążenie do tego, by lokalne dziedzictwo związać z pewnym szerszym kontekstem.

Z przeprowadzonych obserwacji wynika zatem ogólniejszy wniosek, że lokalność to nie tylko poczucie odrębności ale i przynależność. Więzi wspólnotowe muszą być uzupełnione związkami ponadlokalnymi, a pojęcie „małej ojczyzny” ma sens tylko przy zachowaniu łączności z większą całością. W celu zrealizowania pierwszego z tych dążeń, pielęgnuje się swoją specyfikę, sięga do korzeni, kultywuje własne tradycje; dla spełnienia drugiego – niezbędne jest odwołanie się do kontekstu nadrzędnego. Tylko wtedy podmiotowość danego środowiska będzie miała szanse przekroczyć ramy lokalne i zaistnieć także w kontekście społeczeństwa globalnego, aby również tam reprezentowane mogły być wartości, potrzeby i interesy określonej grupy.

Pełne omówienie wyników badań zawiera książka: Izabella Bukraba-Rylska – „Kultura w społeczności lokalnej – podmiotowość odzyskana?” Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN Warszawa 2000 r.