”Kultura w społeczności lokalnej"

W kwartalniku Stowarzyszenia Twórców Ludowych „Twórczość Ludowa” R. XV Nr 2 (45) 2000 ukazała się recenzja książki Izabelli Bukraby-Rylskiej Kultura w społeczności lokalnej – podmiotowość odzyskana?, wyd. Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa im. Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 2000, ss. 252.

RECENZJA KSIĄŻKI

Anna Zybura

Kultura w społeczności lokalnej

Społeczności lokalne istniejące we współcześnie wysoko rozwiniętych społeczeństwach podlegają przemianom. Złożoność problemu warunkują i zarazem potęgują procesy globalizacji rozumianej raczej jako organizację różnorodności niż ekspansję jednolitości. Obecnie badacze i przedstawiciele nauk społecznych wiele uwagi poświęcają kwestii organizacji życia małych środowisk wiejskich, choć podkreśla się niedosyt badań bądź niedopasowanie aparatury teoretycznej i pojęciowej do specyfiki tej materii. Myślenie w kategoriach społeczeństwa obywatelskiego oraz perspektywa budowy nowego ładu społeczno-ekonomicznego wymusza zainteresowanie społecznościami lokalnymi, a zwłaszcza tym fragmentem życia wiejskiego, jakim jest sfera kultury. Spośród publikacji z zakresu socjologii wsi i rolnictwa na szczególne wyróżnienie zasługuje książka Izabelli Bukraby-Rylskiej Kultura w społeczności lokalnej - podmiotowość odzyskana?*

Prezentowana pozycja została podzielona na sześć części, w których omówiono szczegółowo zagadnienie podmiotowości zanalizowanej z uwzględnieniem trzech aspektów: 1. realnego oddziaływania, 2. świadomości dokonywania zmian w otaczającym świecie, poczucia wpływu na rzeczywistość, 3. opierania się na własnym systemie wartości.

W pierwszej części pracy autorka zaprezentowała formułę metodologiczną, koncepcje i założenia paroetapowego przedsięwzięcia, rozpoczętego na przełomie 1992/1993, którego zasadniczą kwestię stanowił opis i analiza kondycji ludowych środowisk edukacji kultury. Izabella Bukraba-Rylska wskazała ponadto, na zasadność badań nad kulturową podmiotowością społeczności lokalnych podjętych w 1998 r., stanowiących kontynuację wspomnianego już cyklu badań. Za przedmiot badań w pierwszym etapie obrano instytucje realizujące szeroko rozumianą działalność kulturalną. W drugim etapie analizie poddano pewien krąg adresatów tej działalności - uczniów klas ósmych (s. 30). W trzecim etapie skoncentrowano się na tym, jakie treści składające się na narodowe, ale i lokalne dziedzictwo pojawiają się w ofercie przedstawionej przez różne instytucje mieszkańcom danej gminy (s. 30). Celem badania było przeprowadzenie dogłębnych studiów nad miejscem i rolą kultury w rekonstrukcji poczucia lokalności, w odzyskaniu tożsamości, autonomii i podmiotowości wybranych środowisk lokalnych.

Część druga omawianej pracy zawiera opis czterech gmin: Białowieży, Popielowa, Przedborza i Lipnicy. Autorka przybliżyła dzieje, stan aktualny i życie kulturalne objętych badaniem środowisk. Zgodnie z przyjętą koncepcją, doboru gmin dokonano uwzględniając różnice położenia, składu etnicznego ludności oraz tradycji w zakresie pielęgnowania lokalnego dziedzictwa kulturowego. Izabella Bukraba-Rylska zaakcentowała podobieństwa i różnice występujące między poszczególnymi gminami biorąc pod uwagę kontekst jakościowy a więc bogatą historię, zabytki oraz wybitnych ludzi, którzy poprzez działalność zaznaczyli tam swoją obecność. Zdaniem autorki elementy składające się na zasoby kulturowe danej miejscowości mogą być wykorzystane współcześnie jako tworzywo dla kreowanej kultury i jako budulec tożsamości lokalnej mieszkańców. To jednak, czy sięga się do tych zasobów i w jaki sposób zależy od kierunków działalności istniejących obecnie instytucji i środowisk kulturotwórczych gminy (s. 103). Autorka wyraziła przekonanie, że na formułującą się podmiotowość poszczególnych społeczeństw lokalnych oddziaływać więc będą nie tylko reprezentowane przez ich członków postawy wobec miejscowego dziedzictwa kulturowego, tradycji narodowych i kanonu europejskiego, ale też bardzo różny stosunek do generalnej kwestii: modelu cywilizacji zachodniej i wschodniej. Ostatni aspekt wydaje się istotny z uwagi na przeświadczenie o wzajemnym przenikaniu i warunkowaniu się tego, co lokalne i tego, co globalne.

Analiza stanu kultury w środowiskach wiejskich wymagała uwzględnienia kierunków zainteresowań kulturalnych podmiotów sceny lokalnej, na czym skoncentrowano się w trzeciej części pracy. Zdaniem autorki poziom uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym ich miejscowości, zaprezentowanie opinii na temat oferty dostępnej w gminach, wreszcie demonstrowanie poczucia braku pewnych treści uznawanych za atrakcyjne a nieobecnych w organizowanych tam imprezach, wykazały, że dla znacznej części badanych lokalna kultura nie stanowi obiektu większego zainteresowania ani ważnej sfery doświadczeń (s. 136). "Zapotrzebowanie" na kulturę wysoką zostało zdominowane przez ludyczno-rekreacyjne treści w domocentrycznym modelu życia kulturalnego. Konstatacja orientacji "medialnej" jako cechy wspólnej mieszkańców czterech gmin miała swoje uzasadnienie w tym, że kultura współczesna zdecydowanie stała się kulturą medialną. Potwierdza to słuszność tezy "o reorientacji uczestnictwa kulturalnego w kierunku domestyfikacji, rozumianej jako przeciwieństwo udziału w zinstytucjonalizowanych formach kultury artystycznej" (s. 137).

W czwartej części pracy Izabella Bukraba-Rylska omówiła kompetencje kulturowe społeczności lokalnej. Porównanie poziomu wiedzy badanych z obszaru kultury wytyczonego geograficznie wykazało, że mieszkańcy porównywanych gmin lepiej znają kulturę europejską niż polską. Analiza obu kultur na poziomie wysokim, w obiegu masowym, popularnym oraz jak wiedza o historii pozwoliła stwierdzić, że społeczność lokalna żyje niejako w dwu rzeczywistościach, na swój sposób niekompletnych, ponieważ świat życia codziennego jest pozbawiony nazw, zaś zmakdonaldyzowany świat kultury współczesnej jest znany tylko z etykietek, z pustych określeń, gdyż przedmioty stanowiące ich odniesienie są odległe (s. 165).

Przedmiotem analiz w piątej części autorka uczyniła podejmowane działania oraz deklarowane poczucie wpływu i zaspokojenia potrzeb ludności w dziedzinie kultury. Badania wykazały, że mniejsze obeznanie podmiotów życia lokalnego z kulturą ludową i silniejsze akcentowanie spraw zewnętrznych oznacza jednak, że przemiany środowisk lokalnych nadal będą się dokonywać kosztem zaniku treści tradycyjnych, jeśli nie są one ujęte w formę świadomie kultywowanego folkloru (s. 191).

W szóstej części autorka skonfrontowała opinie mieszkańców gmin i członków samorządu w celu całościowego zobrazowania stanu kultury w środowiskach lokalnych. Stwierdzono, że najczęściej spotykaną postawą władz lokalnych było cedowanie odpowiedzialności za pielęgnowanie i przekazywanie dziedzictwa kulturowego na instytucje i lokalnych animatorów kultury. Pozytywne relacje między podmiotami lokalnego życia społecznego są podstawowym elementem mającym wpływ na właściwe wykorzystanie ludzkiego potencjału i zasobów kulturalnych charakterystycznych dla poszczególnych gmin. Warto jeszcze wskazać na wyszczególnione w tej części pracy swoiste punkty krytyczne budowanej aktualnie podmiotowości środowisk lokalnych, swoistych uwarunkowań granicznych niezbędnych, ale zagrażających demokracji lokalnej: 1. niedostatek satysfakcjonujących wszystkie strony i efektywnych sposobów komunikowania się z mieszkańcami; 2. ryzyko partykularyzmu interesów, obstawanie przy potrzebach poszczególnych grup czy środowisk kosztem dobra całej gminy; 3. pewien rodzaj ograniczeń dla lokalnej demokracji stanowią makrostrukturalne uwarunkowania podatne jedynie w nieznacznym stopniu na wpływ danej społeczności, ale oznaczające dla niej niejednokrotnie wiele uciążliwych konsekwencji; 4. czynnik wpływający na dynamikę i skalę lokalnej podmiotowości, czyli bagaż dotychczasowych doświadczeń.

W zakończeniu autorka stwierdziła, że na podstawie przeprowadzonych badań nie udało się dostrzec stałego związku między poziomem aktywności a poczuciem wpływu i stopniem zaspokojenia potrzeb, a przeprowadzona analiza porównawcza sugerowała raczej różny charakter tej zależności. Ważną zaletą pracy jest uwzględnienie adresata ofert kulturalnych oraz konieczności pluralistycznego kształtowania ich, tak ze względu na wielość treści mogących budować zbiorową tożsamość mieszkańców, jak i z uwagi na różnorodność gustów poszczególnych odbiorców składających się na daną społeczność (s. 226).

Analiza stanu kultury w środowiskach lokalnych, przedstawiona przez autorkę, stanowi próbę uchwycenia pewnych kierunków przemian i jednocześnie - przez uporządkowanie opisu ogólniejszej koncepcji podmiotowości wskazania wzorca, pożądanego modelu, ku któremu przemiany te powinny zmierzać. Ostatecznie autorka zagadnienie kultury proponuje rozpatrywać w perspektywie nie stylu życia, lecz stylu bycia, traktując lokalność nie jako przeciwieństwo globalności, ale jako jej aspekt (s. 229). Natomiast sięganie do tych wartości i treści, które składają się na dziedzictwo kulturowe pozwala oprzeć się naporowi kultury masowej.

Praca Izabelli Bukraby-Rylskiej obok walorów, takich jak jasny styl, zwięzłość zawiera nowatorski sposób potraktowania zagadnienia podmiotowości przez objęcie badaniem trzech aktorów lokalnego życia. Atrakcyjność pozycji podnoszą analizy dokonane na podstawie rozmaitych ujęć metodologicznych i wielości zebranego materiału empirycznego.

* Izabella Bukraba-Rylska, Kultura w społeczności lokalnej - podmiotowość odzyskania?, Polska Akademia Nauk, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Towarzystwo im. Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 2000, ss. 252.