Nauka

Strona główna / Nauka / Ocena realizacji celu produkcyjno-ekonomicznego rolnictwa dolnośląskiego w warunkach zrównoważonego rozwoju

Projekt N N114 207834
OCENA REALIZACJI CELU PRODUKCYJNO-EKONOMICZNEGO ROLNICTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W WARUNKACH ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Kierownik: prof. dr hab. Barbara Kutkowska

Syntetyczny opis uzyskanych wyników

Celem naukowym projektu była ocena wpływu instrumentów WPR na efekty produkcyjne i ekonomiczne gospodarstw rolnych Dolnego Śląska położonych w 5 regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich o zróżnicowanych walorach przyrodniczych i ekonomicznych.

I. Ocena zmian w użytkowaniu gruntów rolnych i leśnych w latach 1999-2007 w poszczególnych regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich Dolnego Śląska i zmian w kierunkach produkcji rolniczej po 2004 roku
Rozwój miast spowodował zmniejszenie powierzchni obszarów wiejskich o ponad 5,5 tys. ha w skali województwa, do czego w największym stopniu przyczyniły się zmiany w subregionie V. W zakresie użytkowania gruntów zwiększyła się powierzchnia lasów i gruntów leśnych, natomiast zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych (o 1,6%). W strukturze władania gruntami rolnymi zmniejszył się udział sektora publicznego na korzyść prywatnego, z czego najwięcej przypadło na subregion I- intensywnego rolnictwa. W strukturze użytkowania gruntów sektora prywatnego dominują użytki rolne (92,6%), których udział zmniejszył się o 0,5%. Największy wzrost obszaru użytków rolnych zanotowano w subregionie I o najlepszych warunkach przyrodniczych do produkcji rolniczej. Przyczyniły się do tego powszechnie wykorzystywane przez rolników dopłaty bezpośrednie. Zmniejszeniu uległa powierzchnia łąk i pastwisk – najwięcej w sektorze publicznym – odpowiednio o 28%. Zaniechanie pracochłonnej produkcji zwierzęcej na rzecz uprawy zbóż i rzepaku, spowodowało zmniejszenie areałów trwałych użytków zielonych (o 28%). Z punktu widzenia idei rolnictwa zrównoważonego nie jest to sytuacja korzystna. Najistotniejszą rolę w kształtowaniu struktury użytków rolnych odegrały 3 czynniki: przeznaczenie użytków rolnych na cele inwestycyjne – budownictwo mieszkaniowe, usługowe, przemysłowe i komunikacyjne, warunki ekonomiczne produkcji rolnej – niska opłacalność produkcji zwierzęcej i lepsze efekty uzyskiwane z produkcji roślinnej, a zwłaszcza zbóż, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, a zwłaszcza warunki formalne związane z uzyskiwaniem dopłat bezpośrednich wymuszające ujawnianie w operatach ewidencji gruntów i budynków dokonywanych zmian użytków rolnych. W latach 2005-2007 intensywność organizacji produkcji rolniczej w województwie dolnośląskim była bardzo niska i stanowiła jedynie 70% średniego poziomu intensywności w Polsce. Zwłaszcza niską intensywnością cechuje się produkcja zwierzęca. W latach 1999-2007 nastąpiło obniżenie intensywności organizacji produkcji zwierzęcej o 5%. Spadek intensywności organizacji dotyczył przede wszystkim gospodarstw subregionów: III, II i V, ale także subregionu I i IV, gdzie również w strukturze zasiewów dominują zboża i rzepak. W roku 2007 powierzchnia zbóż ogółem wynosiła 73% ogólnej powierzchni zasiewów, czyli podobnie jak średnio w kraj. Dominującym zbożem jest pszenica (ponad 35% powierzchnia zasiewów w roku 2007 przy średnie krajowej 18,4%). Duże znaczenie w województwie dolnośląskim ma także grupa roślin przemysłowych. W latach 2002-2007 wystąpił prawie dwukrotny wzrost udziału rzepaku w zasiewach na Dolnym Śląsku. Pozostałe uprawy, w tym ziemniaki i rośliny strączkowe na ziarno mają mniejsze znaczenie. Województwo dolnośląskie zajmuje ostatnie miejsce wśród województw w kraju pod względem powierzchni zasiewów roślin pastewnych, co związane jest to z bardzo niską obsadą inwentarza żywego. Województwo dolnośląskie jest więc regionem o dominującej produkcji roślinnej w strukturze organizacji produkcji gospodarstw rolnych. To ukierunkowanie nie sprzyja rozwojowi zrównoważonemu, chociaż niska intensywność produkcji jest korzystna dla jakości środowiska przyrodniczego.

II. Analiza alokacji wsparcia finansowego w ramach WPR w powiatach i podregionach województwa dolnośląskiego z punktu widzenia realizacji celów zrównoważonego rozwoju
W latach 2004-2010 w ramach dopłat obszarowych i programów: PROW 2004-2006 oraz SPO „Rolnictwo”, a następnie PROW 2007-2013 do regionu dolnośląskiego trafiło 5% wsparcia krajowego. Około 70% tej kwoty dotyczyło bezpośredniego wsparcia poprzez system dopłat bezpośrednich do gospodarstw, 16% sfinansowały działania PROW 2007-2013, 8% PROW 2004-2006, 5% SPO i inne formy subsydiowania rolnictwa i obszarów wiejskich. Największą część środków finansowych wykorzystali rolnicy i mieszkańcy wsi zlokalizowanych w subregionie I – intensywnego rolnictwa (49%), a zwłaszcza mieszkańcy powiatu wrocławskiego (10%). W subregionach: II rolniczo- rekreacyjnym, w którym wykorzystano 15% wsparcia w skali województwa i III przemysłowo- rekreacyjno- turystycznym (13%) charakteryzujących się dużymi walorami przyrodniczymi dominowało wspieranie obszarów ONW oraz programów rolnośrodowiskowych. W subregionach tych przewodził powiat kłodzki (6,2%) i trzebnicki (5%). Najmniejszą aktywność w podejmowaniu działań związanych z obu programami wykazywały powiaty zachodniego przygraniczna należące do subregionu V. Dotowanie rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku w odniesieniu do 1 ha użytków rolnych kształtowało się zależnie od subregionu i powiatu od 2511zł/ha do 5650zł/ha. Najwyższe kwoty otrzymali rolnicy powiatów: wrocławskiego i oławskiego (subregion I). Finansowanie to w przeliczeniu na 1 gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha wahało się od 25 tys. zł/gospodarstwo do 94 tys. zł/gospodarstwo.

III. Analiza wpływu instrumentów WPR na realizację celu produkcyjno-ekonomicznego rozwoju zrównoważonego gospodarstw dolnośląskich.

1. Gospodarstwa konwencjonalne
W gospodarstwach tych dochody z działalności rolniczej odegrały najistotniejszą rolę w tworzeniu dochodów osobistych rodzin rolniczych (ponad 70% całości dochodów). W ramach wsparcia wynikającego z zasad WPR z dopłat bezpośrednich korzystały wszystkie gospodarstwa i objęto nimi 100% uprawnionych gruntów. We wszystkich obiektach w latach 2004-2007 w ramach jednolitej płatności obszarowej 80% kwoty przypadło na gospodarstwa największe (ponad 100 ha). W zakresie wsparcia obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) ogólna kwota wsparcia w 50% przypadła na jednostki o obszarze 30-99,9 ha, natomiast około 70% dotyczyło to subregionu III (tereny sudeckie). W ramach programów rolnośrodowiskowych niepokojącym jest fakt korzystania z programów rolnośrodowiskowych na tak dużą skalę w gospodarstwach dużych obszarowo. Badania wykazały, iż świadomość prowadzących gospodarstwa w zakresie zasad Cross-Compliance jest bardzo duża, a obawy przed negatywnymi skutkami ich wprowadzenia są znikome. To pozwala prognozować, że podstawowy instrument zwiększania dochodów rolniczych, jakim jest system dopłat bezpośrednich realizując cel ekonomiczny, wspierać również będzie cel środowiskowy. Udział dopłat w dochodzie rolniczym wynosi średnio 42%. Gospodarstwa największe zdecydowanie lepiej wykorzystują dostępny wachlarz wsparcia finansowego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Na uwagę zasługuje fakt znaczącego uczestnictwa gospodarstw największych we wsparciu finansowym poza dopłatami bezpośrednimi, co może nie być w pełni zgodne co do ogólnych założeń uzyskiwanych rezultatów produkcyjno-środowiskowych.

2 Gospodarstwa ekologiczne
Dopłaty do produkcji ekologicznej zwiększyły dochody od 11,6% do 36,8%, a średnio dla badanej populacji 27,5%. Najniższe dochody na 1 ha uzyskały gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha, a najwyższe ponad trzykrotnie wyższe gospodarstwa do 10 ha. Dopłaty do produkcji ekologicznej producenci ekologiczni określili w 35,9% jako wystarczające, a pozostali (64,1%) za zbyt małe i określili, że powinny one być od 40 do 400% wyższe. Dopłaty do produkcji ekologicznej przyczyniły się do realizacji celu produkcyjno- ekonomicznego tych gospodarstw.

3. Gospodarstwa agroturystyczne
Ponad 90% gospodarstw sięgnęło po dopłaty bezpośrednie oraz dopłaty do terenów ONW. Dopłaty zwiększyły roczny dochód osobisty do 10% (tak uznało 32% ankietowanych), do 10,1-20% (20% ankietowanych). W 58% suma uzyskanych dopłat bezpośrednich oraz z tytułu ONW przeznaczona była na bieżącą produkcję rolniczą, 10% na inwestycje w produkcję rolniczą, 8% na działalność agroturystyczną i 24% na cele gospodarstwa domowego. Badane gospodarstwa agroturystyczne nie korzystały z innych form wsparcia w ramach WPR. Można więc stwierdzić, że w przypadku analizowanych gospodarstw agroturystycznych oddziaływanie instrumentów WPR jest niewielkie. Rolnicy sięgnęli po najprostszą do uzyskania formę wsparcia jaką są dopłaty bezpośrednie i dopłaty do ONW przeznaczając je głównie na produkcję rolniczą.

4. Gospodarstwa rolne położone na obszarach prawnie chronionych.
Średnio w 60% ankietowanych gospodarstw produkcja rolnicza jest głównym źródłem dochodów rodziny. W latach 2004-2008 po dopłaty bezpośrednie sięgnęło 96% badanych. Dla gospodarstw położonych w tych specyficznych warunkach szczególne znaczenie mają programy rolnośrodowiskowę. Programy rolnośrodowiskowe zna średnio 16% badanych, w tym 50% z grupy obszarowej powyżej 50 ha, pakiety rolnośrodowiskowe prowadzone były tylko w 8% gospodarstw, w tym w 50% w gospodarstwach powyżej 50 ha. Gospodarstwa małe nie wykorzystują tego instrumentu. Poza dopłatami bezpośrednimi i w niewielkiej skali programami rolnośrodowiskowymi, rolnicy nie korzystali z innych form wsparcia unijnego. W opinii ankietowanych gospodarzy pomoc w ramach WPR w sposób znaczący poprawiła sytuację ekonomiczną tylko 4% obiektów, w opinii 28% ankietowanych kondycja ekonomiczna poprawiła się nieznacznie, a w przypadku 68% ankietowych sytuacja finansowa ich gospodarstw nie uległa istotnej zmianie. Około 80% ankietowanych gospodarzy wie, że ich obiekty znajdują się na terenie prawnie chronionym, ale jedynie 28% zna zasady prawne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w tych warunkach, 20% stosuje się do tych ograniczeń i 20% uznaje, że te regulacje stanowią poważną barierę ich rozwoju.

Powrót