Nauka

Strona główna / Nauka / Sytuacja ekonomiczna wielozawodowych rodzin rolniczych

Nr projektu: N N112 049635
Sytuacja ekonomiczna wielozawodowych rodzin rolniczych
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Kierownik: dr Marta Błąd


Syntetyczny opis uzyskanych wyników

Zasadniczym celem projektu badawczego było wyjaśnienie uwarunkowań, czynników i mechanizmów wielozawodowości w rodzinach rolniczych oraz zakresu i trwałości tego zjawiska. Analiza historycznej ewolucji wielozawodowości dowiodła, że zróżnicowanie form gospodarowania w rodzinach rolniczych występowało od początku działalności rolniczej człowieka poprzez kolejne fazy rozwoju cywilizacyjnego aż do czasów nam współczesnych. Wielozawodowość występuje w różnych warunkach polityczno-gospodarczo-społecznych. Jego fenomen polega na występowaniu w różnych, zupełnie odmiennych systemach, na przykład gospodarce feudalnej, socjalistycznej czy kapitalistycznej. W Polsce zjawisko dwuzawodowości w systemie socjalistycznym przyjęło formę migrujących wahadłowo do pracy w mieście chłopów-robotników, w zakładach przemysłowych. W latach 80. co czwarta osoba pracująca w rolnictwie pracowała również poza gospodarstwem. We współczesnej gospodarce rynkowej w Polsce osoby wielozawodowe stanowią 30,6% ogółu pracujących członków rolniczych gospodarstw domowych. Wynika z tego, że wielozawodowość jest zjawiskiem trwałym, obiektywnym, występującym, co do jego istoty, niezależnie od zewnętrznych uwarunkowań, choć zmieniającym się co do formy i skali. Wielozawodowość jest immanentną cechą gospodarki i zjawiskiem charakterystycznym (specyficznym) dla ludności rolniczej funkcjonującej w różnym otoczeniu gospodarczym. Jest zjawiskiem uniwersalnym, występuje w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. Jak wynika z raportu Banku Światowego (2010 r.), w pierwszych latach obecnego wieku w Nikaragui odsetek rolniczych gospodarstw domowych zorientowanych na pracę zarobkową wynosił 45%, a w Nigerii – 14%. Jednak analiza wielozawodowości na przykładzie Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej wykazała, że wielozawodowośc jest cechą również krajów wysokorozwiniętych. W Unii Europejskiej co trzeci rolnik jest wielozawodowy. W Stanach Zjednoczonych– gospodarczej potędze światowej – udział dochodów pozarolniczych w całkowitym dochodzie rodzin rolniczych wynosił średnio 87% (2007), natomiast udział dochodu ze źródeł zarobkowych w dochodzie pozarolniczym – 76%. Wielozawodowość jest zjawiskiem występującym niezależnie od wielkości gospodarstwa rolnego. zarówno w obszarowo lub ekonomicznie małych, jak i dużych gospodarstwach, choć w tych ostatnich udział dochodu pozarolniczego w dochodach całkowitych jest relatywnie mniejszy. W gospodarstwach towarowych, uzyskujących relatywnie większe dochody z działalności rolniczej, zjawisko wielozawodowości również występuje. Na przykład dla polskiej próby FADN, średnia udziału dochodu z pracy pozarolniczej w całkowitych dochodach wyniosła 35,5%. Dla małych gospodarstw wielozawodowość jest raczej sposobem na przetrwanie, zaś dla dużych strategią rozwojową.
Wielozawodowość jest powszechnym sposobem zwiększania poziomu dochodów rodzin rolniczych. Badania autorki potwierdziły, że głównym powodem podejmowania prac pozarolniczych w rodzinach rolniczych był niewystarczający na zaspokojenie potrzeb rodziny, poziom dochodów uzyskiwany z rolnictwa (największy odsetek na obszarze L – 41,7% odpowiedzi). Drugą w kolejności przyczyną była wynikająca z pierwszego motywu „chęć osiągnięcia wyższego poziomu życia” (średnio co czwarta odpowiedź), największy odsetek zanotowano również w L – 26,4%. Te dwa motywy stanowiły ponad połowę wszystkich uzyskanych odpowiedzi w każdym z badanych rejonów wiejskich.
Zarobkowanie poza rolnictwem pozwala na kontynuację działalności rolniczej i staje się czynnikiem wiążącym z rolnictwem. W ten sposób sfalsyfikowano dość powszechne sformułowanie o dodatkowej pracy pozarolniczej podejmowanej przez rolnika oraz o dodatkowych dochodach. Okazuje się, że w przypadku znaczącej liczby małych gospodarstw rodzinnych (np. 88% wszystkich w USA) dodatkową (pod względem wielości dochodu) staje się praca w gospodarstwie rolnym, a podstawową jest praca rolnika poza gospodarstwem rolnym. Można zatem stwierdzić, że dochody spoza rolnictwa pozwalają na istnienie nie tylko relatywnie małych gospodarstw rolnych i zachowanie ich działalności rolniczej, lecz także gospodarstw większych. Badania empiryczne autorki rozprawy potwierdzają znaczenie dochodu z pracy pozarolniczej. Dla ponad połowy wszystkich gospodarstw domowych dochód spoza rolnictwa był głównym składnikiem dochodu rodziny. Na obszarze L aż dla 85% rodzin dochód pozarolniczy wynosił ponad 50%.
Wielozawodowość nie stanowi etapu przejściowego do orientacji jednozawodowej. W badanych przez autorkę rodzinach w zdecydowanej większości gospodarstw deklarowano kontynuację zarówno pracy w rolnictwie, jak i poza gospodarstwem (najwięcej na obszarze S – 88%, najmniej w L – 75%). Oznacza to, że co najmniej 3/4 badanych rodzin chciało utrzymać status rodziny wielozawodowej (wybrało „orientację kontynuacji wielozawodowości”). Ze świadomością ograniczeń wynikających z uogólnienia możemy stwierdzić, że wielozawodowość w badanych rodzinach wykazuje cechę trwałości. Nie jest ona ani drogą przejściową prowadzącą do pozostania w gospodarstwie, ani sposobem odejścia z rolnictwa. Współistnienie obu tych form zatrudnienia jest względnie stałe.
Okazało się, że członkostwo w UE jest czynnikiem utrwalającym wielozawodowość. Z badań autorki wynika, że dla niemal połowy badanych gospodarstw udział dopłat w całkowitym dochodzie gospodarstwa wynosił do 20%. Ten relatywnie niemały odsetek, dodatkowo zważywszy na łatwość otrzymania płatności bezpośrednich, wskazuje na to, że ten rodzaj finansowego wsparcia, udzielany do powierzchni użytków rolnych, sprzyja zachowaniu ziemi i jej użytkowania (niektórzy respondenci otwarcie wskazali pozyskiwanie dopłat z UE za przyczynę zachowania działalności rolniczej). Ma to szczególne znaczenie w gospodarstwach relatywnie niewielkich obszarowo, co z drugiej strony może utrwalać niekorzystną strukturę agrarną.
Ogólny wzrost poziomu dochodów rolników po akcesji Polski do UE w skali krajowej (dochody realne do dyspozycji brutto w sektorze rolniczych gospodarstw domowych wzrosły o 17,7% w 2009 roku w porównaniu z 2005 rokiem) pozwala na stwierdzenie, że mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej UE sprzyjają związywaniu rolników z gospodarstwem rolnym.
Przedstawione wyniki czynności badawczych pozwoliły na pozytywną weryfikację tej hipotezy stanowiącej, że wielozawodowość jest zjawiskiem powszechnym i trwałym w rodzinach rolniczych. Argumenty świadczące na jej rzecz prowadzą również do wniosku, że wielozawodowość w rodzinach rolniczych jest zjawiskiem specyficznym, swoistym dla działalności rolniczej, gdyż w innych sferach gospodarki wraz z rozwojem następuje specjalizacja zawodowa, a w rolnictwie odwrotnie – następuje łączenie wielu różnych działalności zawodowych.

Powrót