pod redakcją naukową Jerzego Wilkina

Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne Warszawa 2010, 228 s. Wydawca: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk ISBN 83-89900-36-X   DOI: 10.53098/9798389900363

ZE WSTĘPU
Rolnictwo to bardzo skomplikowany dział aktywności ludzkiej, zmieniający się pod wpływem czynników gospodarczych, technicznych, społecznych, przyrodniczych, a także politycznych. Jest to też dział bardzo zróżnicowany, nie tylko w skali międzynarodowej, lecz także wewnątrz poszczególnych krajów oraz regionów. To zróżnicowanie jest zaletą i bogactwem, jednak również utrudnieniem dla badaczy tej sfery aktywności człowieka. Ze względu na charakter dóbr, jakie wytwarza rolnictwo, a zwłaszcza produktów żywnościowych, dział ten ma kluczowe znaczenie w życiu społeczeństw, nawet jeśli wytwarza niewielki odsetek dochodu narodowego. Znaczenie rolnictwa staje się jeszcze bardziej wyraziste i społecznie doceniane, jeśli weźmiemy pod uwagę rozliczne - bezpośrednie i pośrednie - funkcje rolnictwa, czasami trudno dostrzegalne, chociaż niezwykle ważne. Rolą nauki jest zarówno identyfikowanie owych funkcji i wyjaśnianie ich złożonych uwarunkowań, jak i wypracowanie sposobów podtrzymywania czy wzmacniania pożądanej wielofunkcyjności rolnictwa.
Problematyka tej książki dotyczy najżywiej dyskutowanych zagadnień społecznych, gospodarczych i politycznych związanych z funkcjonowaniem współczesnego rolnictwa. Jest to problematyka aktualna i bardzo ważna, bowiem odnosi się do kilku fundamentalnych pytań związanych z rolnictwem: co wytwarza współczesne rolnictwo, dlaczego te produkty i usługi mają tak wielkie znaczenie, jakie jest miejsce rolnictwa w środowisku przyrodniczym, ekonomicznym, społecznym i kulturowym, dlaczego rolnictwo należy wspierać i nie pozostawiać wyłącznie samoczynnej regulacji rynku. Odpowiedzi na te pytania mają zarówno znaczenie poznawczo-teoretyczne, jak i praktyczne.
W książce tej koncentrujemy się głównie na naukowej stronie problematyki wielofunkcyjności rolnictwa, bowiem zawarte w niej studia są wynikiem projektu badawczego, realizowanego w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (Projekt badawczy Nr N N112 050634 pt. „Wielofunkcyjność rolnictwa - podstawy identyfikacji, kwantyfikacji oraz powiązania z instrumentami polityki rolnej" finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Inspiracje do podjęcia badań nad wielofunkcyjnością rolnictwa, jakie przyświecały autor tej pracy, wynikały też w dużym stopniu z potrzeb praktycznych, związany z kształtowaniem nowej polityki wobec rolnictwa, zarówno na szczeblu krajowym, jak i w Unii Europejskiej.
Jerzy Wilkin

SPIS TREŚCI
Wstęp - Jerzy Wilkin 11

Rozdział 1: Wielofunkcyjność rolnictwa - nowe ujęcie roli rolnictwa w gospodarce i społeczeństwie - Jerzy Wilkin
1.1. Tradycyjne i współczesne formy wielofunkcyjności rolnictwa 17
1.2. Wielofunkcyjność rolnictwa w ujęciu teorii ekonomii 20
1.3. Wielofunkcyjność rolnictwa a wielofunkcyjność gospodarstwa rolnego 23
1.4. Wielofunkcyjność rolnictwa a koncepcja zrównoważonego rozwoju 25
1.5. Rynkowe i pozarynkowe funkcje rolnictwa 28
1.6. Operacjonalizacja zjawiska wielofunkcyjności rolnictwa 31
1.7. Sposoby wyceny nierynkowych zasobów i produktów 33
1.8. Nierozdzielność (jointness) rynkowych i nierynkowych funkcji rolnictwa 34
1.9. Bezpieczeństwo żywnościowe (food security) i bezpieczeństwo żywności (food safety) w kontekście wielofunkcyjności rolnictwa 35
1.10. Problem wielofunkcyjności rolnictwa w polityce Unii Europejskiej 38

Rozdział 2: Dobra dostarczane przez rolnictwo w świetle teorii dóbr publicznych - Jerzy Wilkin
2.1. Podstawy metodologiczne klasyfikacji dóbr i usług w ekonomii 42
2.2. Procesy umiędzynarodowienia dóbr publicznych 48
2.3. Koszty dostarczania dóbr publicznych i dóbr merytorycznych 51

Rozdział 3: Wielofunkcyjność rolnictwa jako przedmiot analizy ekonomicznej - Jan Fałkowski
Wstęp 53
3.1. Złożoność i publiczny charakter efektów produkcji rolniczej 54
3.2. Prawa własności i koszty transakcyjne 56
3.3. Wielofunkcyjność a jej finansowanie przez państwo 58
3.4. Rolnicze i pozarolnicze metody produkcji dóbr publicznych 59
3.5. Wielofunkcyjność a konflikt społeczny 61
3.6. Identyfikacja preferencji społecznych 62
3.7. Przegląd badań dotyczących wielofunkcyjności 64

Rozdział 4: Wielofunkcyjność rolnictwa w ujęciu modelowym – Katarzyna Zawalińska
Wstęp 73
4.1. Problemy związane z kwantyfikacją wielofunkcyjności rolnictwa 74
4.2. Skwantyfikowanie wielofunkcyjności rolnictwa w modelach optymalizacyjnych 74
4.3. Skwantyfikowanie wielofunkcyjności rolnictwa w modelach równowagi częściowej 77
4.4. Kwantyfikowanie wielofunkcyjności rolnictwa w modelach równowagi ogólnej 85
4.5. Wnioski i rekomendacje 90

Rozdział 5: Syntetyczna ocena stanu zrównoważenia produkcyjnego, środowiskowego i ekonomicznego rolnictwa w skali gospodarstwa i regionu - Janusz Jankowiak, Jerzy Bieńkowski
Wstęp 93
5.1. Metodyka 94
5.2. Analiza gospodarstw 95
5.3. Analiza regionów 105
5.4. Wnioski i rekomendacje 110

Rozdział 6: Działalność rolnicza w Dolinie Biebrzy - elementy symbiozy i konfliktu - Artur Bołtromiuk
Wstęp 113
6.1. Zmiany funkcji obszaru Doliny Biebrzy 114
6.2. Charakterystyka lokalnej gospodarki rolnej 118
6.3. Zmiany relacji: rolnictwo - środowisko Doliny Biebrzy 121
6.4. Realizacja funkcji ochronnej w gospodarce rolnej Doliny Biebrzy 127
6.5. Uwagi końcowe 140

Rozdział 7: Gospodarka owczarska na terenach górskich jako przykład wielofunkcyjnego rolnictwa - Dorota Klepacka-Kołodziejska
Wstęp 145
7.1. Zarys historii owczarstwa w Polsce 147
7.2. Owczarstwo, czyli rolnictwo „wielowartościowe” 150
7.2.1 Kulturowe aspekty wypasu owiec 150
7.2.2 Wpływ działalności pasterskiej na środowisko naturalne 156
7.2.3 Produkcja owczarska jako źródło dochodu 158
7.3. Komu potrzebne jest owczarstwo? 162
Podsumowanie 163

Rozdział 8: Kulturowe funkcje wsi i rolnictwa - Marta Błąd
8.1. Czym jest kultura? 165
8.2. Kultura ziemi 167
8.3. Związek kultury ziemi z kulturą ogólną 168
8.4. Krajobraz kulturowy wsi i rolnictwa 170
8.5. Kultura jako wartość społeczna 173
8.6. Kultura ludowa a kultura chłopska 176
Zakończenie - próba systematyki funkcji kulturowych rolnictwa i wsi 178

Rozdział 9: Rolnictwo jako „przechowalnia” nadwyżek siły roboczej w okresie transformacji systemowej w Polsce - Marta Błąd
Wprowadzenie 181
9.1. Przeludnienie na wsi polskiej na przełomie XIX i XX wieku – zarys problematyki 181
9.2. Funkcja „przechowalnicza” rolnictwa w okresie transformacji systemowej w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych - analiza ilościowa 183
9.3. Próba oszacowania wartości (wycena) funkcji polskiego rolnictwa jako bufora społeczno-ekonomicznego w okresie transformacji systemowej 190
Zakończenie 194

Rozdział 10: Czy paradygmat wielofunkcyjnego rolnictwa zrewolucjonizuje europejską politykę rolną? Podsumowanie badań i wnioski praktyczne - Jerzy Wilkin
10.1. Wielofunkcyjność rolnictwa jako problem badawczo-teoretyczny 197
10.2. Publiczne i pozarynkowe funkcje rolnictwa 199
10.3. Polityka na rzecz wielofunkcyjności rolnictwa 205

Bibliografia 209
Summary 223