Pod redakcją naukową Marii Wieruszewskiej

Samoorganizacja w społecznościach wiejskich. Przejawy - struktura - zróżnicowanie (Self-organisation in Rural Communities: Aspects, Structures, Differences) Warszawa: IRWiR PAN, 2002, - 309 s.: zdjec. kol., tab., rys.; - Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa ISBN 83-85369-59-7 (wyczerpane)

Zawarte w książce pt. "Samoorganizacja w społecznościach wiejskich. Przejawy - Struktury - Zróżnicowania" teksty pięciu autorek łączy wspólne badanie realizowane w ramach projektu KBN: "Samoorganizacja w społeczeństwach wiejskich. Lokalny wymiar transformacji" (nr. 1H01H 01819), kierownik projektu: prof. dr hab. Maria Wieruszewska.
Punktem wyjścia stało się pytanie, czy rzeczywiście podstawy samoorganizacji na wsi są tak nikłe jak starają się o tym przekonać sondaże socjologiczne? Samoorganizacja aktualna na tle Wielkiej Zmiany 1989 otwierającej Polsce drogę wejścia do grona państw demokratycznych jest w badaniu traktowana jako kształt działania zbiorowego odniesiony do konkretnych społeczności wiejskich. Ujęcie porównawcze dwóch wsi: wielkopolskiej ("S") i podlaskiej ("Ch") wydobyło istotność lokalnych uwarunkowań i zasobów, które w nowych warunkach są wykorzystywane. Badanie przeprowadzone w 2001 roku we wszystkich gospodarstwach domowych w celowo dobranych wsiach miało odpowiedzieć na pytania: jak po trzynastu latach transformacji "radzą sobie" mieszkańcy wsi? Czy wyuczone w poprzednim systemie centralnego planowania sposoby działań okazują się użyteczne, czy też bezużyteczne w nowych warunkach gospodarki rynkowej? Czy społeczność wsi wielkopolskiej ("S"), "grająca systemem" przed transformacją, po dokonaniu Wielkiej Zmiany powiększy grono przegranych i zbuntowanych? Czy mieszkańcy wsi podlaskiej ("Ch"), którzy niegdyś buntowali się przeciw systemowi, obecnie powiększą grono "wzorowych uczniów" reformy według recepty "weźcie sprawy w swoje ręce"?
Skupienie się na sferze pośredniej między makro i mikrostrukturą a więc polu społeczności wiejskiej wydobyło "terytorialność" i "wspólnotowość" jako istotne wymiary analizy poświęcone sferze publicznej wsi, gospodarstwom domowym, wybranym kategoriom mieszkańców ( bezrobotnym oraz młodzieży ) i zasobom kultury. Potwierdziły się wstępne intuicje, iż oba badane środowiska tworzą sobie właściwe układy dla funkcjonowania własnych miar racjonalności, "obywatelskości" i kapitału kulturowego. Zróżnicowania jakie zaznaczyły się w sferze publicznej a zwłaszcza w komponentach indeksu samoorganizacji: strukturach współpracy, "wrażliwości" obywatelskiej, uczestnictwie w życiu wsi oraz poczuciu zaufania do współmieszkańców, okazały się słabiej dostrzegalne z perspektywy gospodarstw domowych i kategorii młodzieży. Odnotowane wyniki mają też związek z sobie właściwymi stylami interpretacji, które przyjmują autorki poszczególnych rozdziałów książki, a szerzej z ukształtowanymi wzorami badań, jakie stały się podstawą szczegółowych analiz.
"Pole społeczności", które stało się tłem interpretacji wyników skłania do ostrożności w posługiwaniu się ugruntowanym podejściem do oceny wsi wedle "słabych" i "silnych" oraz "zmodernizowanych" i "tradycyjnych" osi podziałów obszarów wiejskich. Różnice odnotowane w badanych wsiach po trzynastu latach transformacji nie układają się według prostego schematu uogólnień obecnych w dyskursie o wsi i wpisanym w kształt transformacji. Nieoczekiwane i zaskakujące wyniki zachęcają tym samym do dalszego namysłu nad tym, co wyznaczono jako przejawy, strukturę i zróżnicowanie samoorganizacji, która istotnie "niejedno ma imię".
Samoorganizacja mieszkańców wsi badana była w czterech wymiarach: struktur współpracy, "wrażliwości" obywatelskiej, uczestnictwa w życiu wsi, zaufania do współmieszkańców. Struktury współpracy okazały się najmocniejszym przejawem samoorganizacji w obu wsiach. Równocześnie uczestnictwo w życiu wsi różnicuje obie społeczności najsilniej. Najsłabszym czynnikiem samoorganizacji jest zaufanie do współmieszkańców. Ponad 34 % badanych osób w obu wsiach cechuje wysoki poziom bezradności. Wieś podlaska pomimo obecności symptomów korzystnego przystosowania do nowych warunków systemowych, równocześnie jest miejscem życia osób, z których 42,5 % charakteryzuje się wysokim poziomem bezradności, co jest wyższym wskaźnikiem niż we wsi wielkopolskiej ( 26,3 %). Wynik należałoby wiązać z silnymi preferencjami do indywidualnego działania wśród mieszkańców wsi podlaskiej a zatem również ostrzej demonstrowanym indywidualnym poczuciem bezradności w zmaganiu się z problemami codziennego życia.

Spis treści

PRZEDMOWA
WSTĘP

Maria Wieruszewska: SPOŁECZNOŚĆ WIEJSKA - PODSTAWY SAMOORGANIZACJI
Samoorganizacja - założenia teoretyczne i problem badawczy Charakterystyki wsi. Metodyka badań
Struktury współpracy
„Wrażliwość” obywatelska
Uczestnictwo w życiu wsi
Zaufanie do współmieszkańców
Samoorganizacja niejedno ma imię
Bezradność czy różne preferencje?
Wieś jako podłoże życia zbiorowego

Krystyna Gutkowska: FUNKCJONOWANIE WIEJSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH W PROCESIE ZMIAN SPOŁECZNYCH NA WSI I PRZEJAWIANE PRZEZ NIE STRATEGIE RADZENIA SOBIE
Wprowadzenie
Transformacja i jej konsekwencje dla funkcjonowania gospodarstw domowych, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji wiejskich gospodarstw domowych
Wybrane zagadnienia z teorii przystosowania gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych
Polskie gospodarstwa domowe w procesie transformacji
Sytuacja dochodowa wiejskich gospodarstw domowych - uwarunkowania i zmiany
Zmiany w funkcjonowaniu wiejskich gospodarstw domowych na podstawie badań własnych
Uwarunkowania poziomu zaspokojenia potrzeb
Sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych na podstawie opinii mieszkańców wsi
Uwarunkowania i przejawy wzajemnej pomocy
Podsumowanie

Krystyna Łapińska-Tyszka: BEZROBOCIE W GMINACH WIEJSKICH A SAMOORGANIZACJA
Bezrobocie ludności wiejskiej – krótka charakterystyka
Rynek pracy w badanych obszarach wiejskich
Bezrobotni mieszkańcy wsi – kondycja, postawy i strategie zaradcze
Zakończenie

Dorota Budyta: AKTYWNOŚĆ MŁODYCH MIESZKAŃCÓW WSI POSTRZEGANA PRZEZ PRYZMAT RODZINY I SPOŁECZNOŚCI WIEJSKIEJ
Rodzina i gospodarstwo domowe
Społeczność wiejska
Zakończenie

Izabela Bukraba-Rylska: KAPITAŁ KULTUROWY MIESZKAŃCÓW WSI: MIĘDZY ONTOLOGIĄ A PRAGMATYKĄ
Socjologowie wobec transformacji
Kapitał kulturowy w społeczności lokalnej: studium dwu przypadków
Dziedzictwo kulturowe a transformacja

UWAGI KOŃCOWE
SUMMARY
BIBLIOGRAFIA
ANEKS