Projekt nr N N116 251836

Lokalne Grupy Działania w społecznościach lokalnych: między interwencją a interakcją. Ewaluacja pilotażowego programu LEADER

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN
Kierownik: dr hab. Izabella Bukraba-Rylska

Ewaluacja realizowanego w latach 2004-2008 programu LEADER dała okazję oceny skuteczności działań podejmowanych w społecznościach wiejskich po akcesji Polski do UW. Budowa kapitału społecznego, nawiązywanie sieci współpracy i kształtowanie umiejętności samoorganizacji wśród mieszkańców wsi to przesłanki rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, demokracji i gospodarki rynkowej wśród niemal 40% ludności kraju. Analiza wspomnianego przedsięwzięcia była usytuowana w szerszym kontekście:
- historycznych doświadczeń polskiej wsi, poddawanej od dawna intensywnym przemianom o charakterze modernizacyjnym i rozwojowym
- praktycznych i teoretycznych zagadnień związanych z wprowadzaniem nowych rozwiązań, rywalizacją dawnych i aktualnych wzorów działania oraz tradycyjnych i nowoczesnych typów lokalnych przywódców
- ogólnej refleksji nad skutkami działań podejmowanych w środowiskach lokalnych (rozwój neoendogenny, zależności między poziomem mezo- a makrospołecznym, trafność metod badania rzeczywistości społecznej w wymiarze lokalnym i globalnym).
Podstawowym celem analizy miało być uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:
- czy LGD stanowią czynnik trwale aktywizujący wiejskie społeczności i umożliwiający ich dalszą współpracę (model interakcji), czy też raczej są jednorazowymi przedsięwzięciami obliczonymi na pozyskanie unijnych funduszy i realizację konkretnej inicjatywy (model interwencji)
- jaki wpływ na działanie LGD ma ich kontekst regionalny i lokalny (specyfika pozaborowa, różne wymiary zróżnicowania wsi: zasiedziała/nowo zasiedlona, rolnicza/ o mieszanych źródłach dochodu, z rolnictwem tradycyjnym/farmerskim itd.)
- jaki rodzaj kapitału społecznego (wspólnotowy czy zrzeszeniowy; wiążący, pomostowy czy łączący) jest uruchamiany w trakcie działań LGD i czy są zależności między typem kapitału społecznego a charakterystykami osób zaangażowanych w lokalne przedsięwzięcia (rodzajami kapitału ludzkiego).
Wyniki badania miały posłużyć do sformułowania:
- rekomendacji dla instytucji zainteresowanych implantacją unijnych rozwiązań w środowiskach wiejskich
- wniosków istotnych dla przyszłego rozwoju przebadanych społeczności
- konstatacji o charakterze naukowym (publikacja książki - pracy zbiorowej) dotyczących mechanizmów i skutków przemian współczesnej wsi polskiej.

W ramach projektu przeprowadzono badania wybranych losowo 16 Lokalnych Grup Działania, po jednej grupie z każdego województwa. Każda LGD została „zdiagnozowana” dzięki analizie materiałów zastanych (np. strategii rozwoju, protokołów posiedzeń Rad Gminy, prasy lokalnej) oraz materiałów wywołanych - proces ten podzielony był na trzy etapy. W ramach pierwszego etapu przeprowadzono wywiady z liderami/liderkami lokalnymi każdej z wybranych do badania grup - przeprowadzono 4 wywiady pogłębione: 1. wójt z największej gminy w ramach LGD, 2. wójt z najmniejszej miny w ramach LGD, 3. prezes/ska Lokalnej Grupy Działania oraz czwarta osoba została wskazana przez 3 pozostałe tak, aby uwzględnić także stanowisko osób z spoza pierwotnego kręgu zainteresowania i wyłonić lokalnego lidera/rkę. W sumie przeprowadzono 64 wywiady, na podstawie kwestionariusza zawierającego 32 pytania i metryczkę. Kolejny etap badań obejmował mieszkańców wybranych LGD. Założeniem tego etapu było skonfrontowanie opinii liderów lokalnych z opiniami mieszkańców. Do badania wybrano losową próbę 800 osób, próba była dobrana na podstawie liczby mieszkańców danej gminy tak, aby liczba była proporcjonalna do liczby mieszkańców. Na jedną LGD przypadało w wyniku podziału średnio 50 wywiadów. Badanie przeprowadzone było za pomocą wspomaganych telefonicznie wywiadów (CATI) na podstawie kwestionariusza zawierającego 13 pytań i metryczkę. Dla uzupełnienia w ramach 3 etapu, przeprowadzono także analizę prasy lokalnej w wybranych dwóch LGD, zebrano informacje z Zintegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZSROW) oraz innych dokumentów opracowanych przez LGD oraz 4 zogniskowane wywiady grupowe (focusy) w dwóch wybranych LGD.

Efektem podjętego przedsięwzięcia były następujące materiały i opracowania cząstkowe:
a) narzędzia badawcze, w tym ankiety oraz kwestionariusze wykorzystane w trakcie badania
·    Kwestionariusz ankiety badania Liderów lokalnych
·    Kwestionariusz ankiety badania mieszkańców LGD
·    Scenariusz prowadzenia wywiadu zogniskowanego grupowego
·    Metodologie prowadzenia analizy prasy lokalnej
·    Metodologie prowadzenia analizy strategii LGD
b) raport z badan pilotażowych
c) raport z analizy prasy lokalnej
d) raport z analizy strategii
e) raport z wywiadów z liderami lokalnymi (64 Osoby)
f) raport z wywiadów z mieszkańcami LGD (840 osób)
g) raport wraz z transkrypcją wywiadów zogniskowanych grupowych (4 wywiady).

Na podstawie danych, zebranych przy pomocy wskazanych wyżej narzędzi i metod badawczych oraz wymienionych analiz cząstkowych powstały cztery teksty autorskie, które złożą się na publikację przygotowywaną już do druku:
1.    Kapitał społeczny polskiej wsi w świetle badań nad programem LEADER (Izabella Bukraba-Rylska)
2.    Zarządzanie programem LEADER z perspektywy kapitału społecznego. Założenia, działania, efekty - próba ewaluacji jakościowej (Maria Wieruszewska)
3.    Oddolnie czy odgórnie - jak program LEADER wpływa na społeczności wiejskie? (Ryszard Kamiński)
4.    Pilotażowy program LEADER+ - analiza materiałów z badan (Piotr Krośniak)
Publikacja (jej maszynopis uzyskał pozytywną recenzję prof. dr hab. Barbary Kutkowskiej) zostanie wydana nakładem wydawnictwa naukowego SCHOLAR jesienią br.

D. SPRAWOZDANIE MERYTORYCZNE
W ramach projektu przeprowadzono wszystkie zaplanowane zadania:
- dokonano kwerendy w zakresie szeroko rozumianej literatury przedmiotu (prace teoretyczne z zakresu socjologii ogólnej i socjologii wsi dotyczące pojęcia kapitału społecznego oraz teksty ukazujących się w ostatnich latach raportów i analiz dotyczących tego zagadnienia)
- przygotowano narzędzia badawcze i doprecyzowano wykorzystane następnie w badaniu metody, które mogą stanowić punkt wyjścia przy kolejnych analizach tego typu
- przeprowadzono rozległe i zróżnicowane badania terenowe, których efekt należy mierzyć nie tylko wnioskami zawartymi w końcowych opracowaniach autorskich, ale również analizami i raportami cząstkowymi
- istotnym efektem badania empirycznego są niewątpliwie również skutki praktyczne, jakie wywołały one w terenie i u indagowanych respondentów (pojęcie badania aktywizującego - A. Touraine’a czy wpływ samego procesu badawczego na badaną rzeczywistość - S. Ossowskiego), aczkolwiek sprawdzenie ich oddziaływania musiałoby być przedmiotem już innego postępowania eksploracyjnego (w rozumieniu przyjętym np. przez zespół prof. Gostkowskiego)
- największą wartością projektu są jednak wyprowadzone z analizy teoretycznej i empirycznej wnioski, zrekapitulowane w rekomendacjach, które mają być (zgodnie z sugestią Recenzenta) załączone po tekstach autorskich w publikacji, która zostanie wydana w ramach uznanego w świecie naukowym Wydawnictwa SCHOLAR.

Dwa pierwsze teksty w ramach publikacji podsumowującej projekt mają charakter ogólnej refleksji nad trafnością rozstrzygnięć teoretycznych i praktycznych podejmowanych w związku z programem Leader. Izabella Bukraba-Rylska zwraca uwagę na przydatność tradycyjnej aparatury pojęciowej socjologii, która mogłaby z powodzeniem być wykorzystana przy analizie tego rodzaju zjawisk (np. pojęcie żywiołowości responsywnej, niegdyś żywo dyskutowane przez polskich badaczy). Proponuje ponadto zastosowanie ogólnego horyzontu teoretycznego, który nawiązywałby do znanego rozróżnienia na mniej i bardziej sformalizowane wymiary życia społecznego (np. społeczeństwo i system u Floriana Znanieckiego, antystruktura i struktura u Victora Turnera). Pozwoliłoby to – z jednej strony – na zachowanie ciągłości dyscypliny, niepotrzebnie rezygnującej z dawnych określeń na korzyść modnych, w rodzaju „kapitał społeczny” czy „zaufanie”, a z drugiej – na dostrzeżenie (i docenienie) niesubordynacji krnąbrnej materii społecznej, z powodzeniem wymykającej się najbardziej zbiurokratyzowanym procedurom. Tekst Marii Wieruszewskiej jest poświęcony zarządzaniu programem Leader z perspektywy kapitału społecznego: autorka wykorzystując antropologiczną perspektywę zarządzania przeprowadziła analizę jakościową prowadzonych działań w ramach programu i wykazała, iż pojawiają się w nich niepokojące asymetrie. Da się je sprowadzić do trzech par opozycji - asymetria między wymiarem „wiedzy lokalnej” i zunifikowanymi biurokratycznymi procedurami na korzyść tych ostatnich; asymetria między wewnętrznym (endogennym) potencjałem struktur lokalnych, zwł. z poziomu sołectwa, a narzucanym potencjałem egzogennym (sformalizowanych wzorów działań); asymetria - spowodowana wymienionymi wyżej czynnikami - między przejawami działań o charakterze „interakcji” a tymi spod znaku „interwencji”. Trzeci tekst - Ryszarda Kamińskiego - bardzo wyraźnie akcentuje rozliczne słabości procesu implementacji programu Leader w Polsce, wychodząc od konfrontacji zasady i założenia podejścia Leader z realiami jego wdrażania. Zdaniem autora, w Polsce – po niezłym początku i pozytywnym nastawieniu wielu środowisk wobec głównie oddolnego podejścia i bazowania na endogennych zasobach lokalnych społeczności deklarowanych w Leaderze – rzeczywistość przyniosła niespotykaną wręcz mitręgę biurokratyczną. Program, który w założeniach miał budować kapitał społeczny polskiej wsi, został sprowadzony do roli jeszcze jednego źródła funduszy unijnych. Istotnym zagrożeniem jest pojawienie się procesu „zamykania się” lokalnych grup działania i ich zdominowania przez samorządy, zamiast „otwierania się” tych środowisk na coraz szerszą współpracę. Niepokojące wnioski płyną zwłaszcza z włączenia programu LEADER w „główny nurt programowania”, co może doprowadzić do jeszcze większego sformalizowania działań. W chwili obecnej ogromna witalność mieszkańców wsi i zaangażowanie istniejących organizacji potrafią jeszcze niwelować szkodliwy wpływ biurokracji, ale istotnym pytaniem jest: czy wszędzie i jak długo będzie to możliwe? Ostatni z tekstów, autorstwa Piotra Krośniaka prezentuje szczegółową analizę wyników badań, przeprowadzonych w ramach projektu, zwłaszcza tych dotyczących typologii lokalnych liderów oraz opinii mieszkańców na temat znajomości i realizacji programu Leader. Najważniejsze wnioski odnoszą się do istnienia trzech rodzajów lokalnych liderów (pochodzących ze sfery politycznej, legitymizowanej np. wyborami samorządowymi, z kręgów lokalnego biznesu oraz z grona przywódców miejscowych organizacji pozarządowych). Odniesienie polskich realiów do klasycznej koncepcji Roberta Mertona pozwala natomiast stwierdzić, iż przewagę mają liderzy o orientacji „lokalnej”, a nie „kosmopolitycznej”. Istotnym mankamentem działalności LGD okazała się natomiast ich nikła znajomość wśród mieszkańców, słabo zorientowanych co do faktu istnienia i kierunków aktywności takich grup. Najważniejsze rekomendacje wypływające z poszczególnych tekstów autorskich są następujące:
1. Istnieje potrzeba rozróżnienia w działaniach Leadera poziomu wsi (sołectwa) i poziomu gminy.
2. Obserwuje się dysproporcje na korzyść działań o charakterze interwencji kosztem tych, o charakterze interakcji.
3. Widać słabość kompetencji wewnątrz LGD (są pozytywne wyjątki, niezmieniające jednak ogólnego obrazu). Ta słabość najostrzej zaznacza się w tworzeniu relacji z zasiedziałymi mieszkańcami wsi-sołectw, ale także jest związana ze słabym rozpoznaniem ich potrzeb. Niezbędna jest rekonstrukcja wiedzy lokalnej na poziomie wsi, aby przeformułować oferty działań.
4. Zastrzeżenia budzi rutyna działania – przykład: „festynomania” (zdominowanie form działania przez tego typu imprezy, mające przede wszystkim legitymizować politykę władz lokalnych).
5. Partnerstwa dziedziczą swoisty „grzech pierworodny” pierwszych decyzji i praktyk związanych z przygotowaniem tzw. edukatorów i z seriami szkoleń oraz trybem rekrutacji jeszcze przed implementacją Leadera w Polsce.
6. Wieś nadal realizuje wzory życia grupowego, które przez ludzi wyrosłych w tym środowisku są doświadczane jako pierwotne pole aktualnych i potencjalnych działań.
7. Funkcjonowanie w ramach wsi-sołectwa zbieżnego schematu interpretacji oraz ekspresji ułatwia zastosowanie gotowych recept, zrozumiałych same przez się, co daje poczucie pewności, zwiększa zaufanie, podtrzymuje więź, sprzyja integracji, gruntuje tożsamość, tymczasem Leader marginalizuje ten poziom życia zbiorowego.
8. Istnieje potrzeba uczynienia z programu Leader płaszczyzny stycznej z dwoma modelami partycypacji obywatelskiej – republikańskim i liberalnym.
9. Program Leader jest procesem społecznym, trudno jest więc wyciągać ostateczne wnioski. Z pewnością warto prowadzić cykliczne badania oraz stały monitoring realizacji programu, który pokazałby więcej zjawisk zachodzących na polskiej wsi w kontekście programu Leader. Zadanie to powinno być realizowane przez Krajową Sieć Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Taka struktura i zawartość publikacji pozwoli, jak można sądzić, zaspokoić różne zainteresowania potencjalnych odbiorców: zarówno tych, którzy interesują się problematyką teoretyczną dotyczącą kapitału społecznego, jak i tych, którzy śledzą i porównują na bieżąco wyniki badań nad kapitałem społecznym współczesnej polskiej wsi. Książka powstanie dzięki grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Realizacji badań podjęła się natomiast firma „Badania Społeczne i Marketingowe – BSM” z Warszawy, dysponująca dużym doświadczeniem w empirycznej penetracji środowisk wiejskich.
W ramach projektu powstała również strona internetowa, na której postanowiliśmy udostępnić na podstawie licencji Creative Comons materiały z badań w tym kwestionariusze oraz wyniki poszczególnych etapów. Jako że korzystaliśmy ze środków publicznych w trakcie realizacji projektu uważamy, iż powinniśmy podzielić się uzyskanym materiałem ze światem naukowym. Strona znajduje się pod adresem www.ewaluacjaleader.vel.pl